4. Η κυριαρχία της αστικής ιδεολογίας Θεώρησα απαραίτητο να κάνουμε την παραπάνω σύντομη αναφορά στην προϊστορία των αριστερών θεωριών για την «εξάρτηση» γιατί νομίζω ότι απ' τη μια αναδεικνύει την κριτική που διατυπώσαμε στα πρώτα κεφάλαια αυτού του άρθρου, ενώ από την άλλη μας βοηθάει να αντιληφθούμε την κυρίαρχη πλευρά των πραγμάτων, τους ιδεολογικούς και πολιτικούς όρους που επέτρεψαν την επικράτηση των θεωριών αυτών: Η πίεση της αστικής προπαγάνδας δεν θα ήταν «αποτελεσματική», η Αριστερά δεν θα αναπαρήγε αντεστραμμένα τα σχήματα της αστικής ιδεολογίας για τις «εθνικές» και τις «αντεθνικές» δυνάμεις (στη θέση της θεωρίας για την πάλη των τάξεων), αν δεν είχε κυριαρχήσει στο εσωτερικό των ΚΚ ένα συγκεκριμένο πολιτικοϊδεολογικό πλαίσιο απόκλισης από το μαρξισμό. Αναφερόμαστε στην κυριαρχία του οικονομισμού και του εξελικτισμού,19 που άμεσο αποτέλεσμα της είναι η υποκατάσταση της ταξικής ανάλυσης από τα μηχανιστικά σχήματα για την «ολιγαρχία» και το «λαό», καθώς και η απεμπόληση της στρατηγικής για τη σοσιαλιστική επανάσταση με την υιοθέτηση των θεωριών για την «αντιμονοπωλιακή δημοκρατία». Το κεφαλαιοκρατικό μπλοκ εξουσίας εξαφανίζεται στα πλαίσια αυτών των αναλύσεων και τη θέση του παίρνουν η «μονοπωλιακή ολιγαρχία», «τα (πιο αντιδραστικά) μονοπώλια», οι «200 οικογένειες» κλπ. Ομοίως εξαφανίζονται και οι αντιθέσεις ανάμεσα στις λαϊκές τάξεις, άρα δεν μπορούν να επιλυθούν οι αντιθέσεις αυτές στα πλαίσια μιας επαναστατικής στρατηγικής για την ανατροπή της καπιταλιστικής εξουσίας. Στο προσκήνιο προβάλλει μια μηχανιστική εικόνα ενός ομογενή «λαού» που «αντικειμενικά» και πάντα παλεύει «για τον περιορισμό της ασυδοσίας των μονοπωλίων». Η «εξάρτηση» δεν αποτελεί λοιπόν μια «αυτοδύναμη» θεωρία, που κυριάρχησε στην Αριστερά. Αντίθετα αποτελεί το αποτέλεσμα, πιστοποιεί την κυριαρχία της οικονομιστικής - εξελικτικής απόκλισης πάνω στη μαρξιστική θεωρία. Ακριβέστερα θα μπορούσαμε να πούμε ότι η «εξάρτηση» συμπυκνώνει τη «δεξιά» εκδοχή στα πλαίσια της σταλινικής οικονομιστικής απόκλισης, όταν πλέον, παράλληλα με τον οικονομισμό, είναι ιδιαίτερα έντονο και κυρίαρχο το στοιχείο του εξελικτισμού, η προβληματική δηλαδή για την εξελικτική πορεία του λαού προς την εξουσία, μέσα από μια αλυσίδα αλληλοδιάδοχων σταδίων. Πρόκειται για μια «δεξιά» απόκλιση από τη μαρξιστική θεωρία που μέσα στη διεθνή συγκυρία της πάλης των τάξεων, «εισήχθη» με τη γραμμή των λαϊκών μετώπων στο Μεσοπόλεμο και κυριάρχησε απόλυτα μετά τον Πόλεμο, στο σύνολο σχεδόν των ΚΚ του αναπτυγμένου καπιταλισμού και του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Είναι έτσι χαρακτηριστικό, ότι η στρατηγική της «αντιμονοπωλιακής δημοκρατίας» είναι σήμερα κοινός τόπος για όλα τα δυτικά ΚΚ (ευρωκομμουνιστικά και μη) ανεξάρτητα από το αν αναγορεύουν την «εξάρτηση» σε αρχιακή θέση της ανάλυσης τους ή όχι (π.χ. ΚΚ Ο.Δ.Γερμανίας, ΚΚ Η.Π.Α. κλπ.). Όταν λοιπόν για παράδειγμα το ΚΚΕ «στην πολιτική της αυξανόμενης εξάρτησης της οικονομίας του τόπου αντιπαρατάσσει μια πολιτική ισότιμων οικονομικών σχέσεων με όλες τις χώρες του κόσμου» (θέση 47 του 10 Συνεδρίου του ΚΚΕ), είναι προφανές ότι, στηριγμένο στην προβληματική της «εξάρτησης», αντικαθιστά την ασυμφιλίωτη αντίθεση κεφαλαίου - εργασίας με την αστική κατηγορία της «εθνικής οικονομίας» (την οποία πρέπει να αναπτύξουμε)· αποκρύβει επίσης τις κοινωνικές σχέσεις εξουσίας πίσω από τη φιλολογία για τον «τόπο». Όμως αυτή η υιοθέτηση των «εθνικών στόχων» δεν εισάγεται με τις θεωρίες της «εξάρτησης». Έχει ήδη εγκαθιδρυθεί μαζί με την οικονομιστική εξελικτική απόκλιση, που θέλει τη «μονοπωλιακή ολιγαρχία» να φρενάρει την «ορθολογική ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και του τόπου», να υποδουλώνει «το έθνος» και την «κοινωνία» κλπ. Ας διατυπώσουμε λοιπόν το τελικό μας συμπέρασμα: Τα σχήματα για την «Εξάρτηση» δεν εισάγουν αλλά επιβεβαιώνουν την απόκλιση των ΚΚ από το μαρξισμό. Η οικονομιστική - εξελικτική απόκλιση αποτελεί τον όρο που έκανε δυνατή την υιοθέτηση από την Αριστερά των (αντεστραμένων) σχημάτων της κυρίαρχης ιδεολογίας για την πάλη ανάμεσα στις «εθνικές» και τις «αντεθνικές» δυνάμεις. 5. Εξαρτήσεις της διαδικασίας αναπαραγωγής του κοινωνικού κεφαλαίου Η κυρίαρχη ιδεολογία στο εσωτερικό της Αριστεράς συνδέεται λοιπόν με κάποιες ιδιαίτερα σημαντικές αναδιατάξεις των εννοιών που συγκροτούν την αριστερή θεωρία και τις αριστερές πολιτικές αναλύσεις. Πρόκειται κατ' αρχήν για τον εξοβελισμό από το εσωτερικό των αριστερών αναλύσεων της έννοιας του συνολικού - κοινωνικού κεφαλαίου, της κατ' εξοχήν έννοιας δηλαδή που αποδίδει τη συγκρότηση του κεφαλαίου σε κοινωνική σχέση εξουσίας και εκμετάλλευσης. Στη θέση των κοινωνικών σχέσεων εξουσίας μπορεί τώρα να εμφανίζεται η βούληση των μονοπωλίων ή των ξένων.20 Αντίθετα μ' αυτή την «αντιμονοπωλιακή παράδοση», κάθε προσπάθεια για να προσεγγίσουμε τις εξαρτήσεις του ελληνικού καπιταλισμού στα πλαίσια του διεθνούς (ιμπεριαλιστικού) καταμερισμού εργασίας, θα πρέπει να ξεκινάει από τις έννοιες του συνολικού - κοινωνικού κεφαλαίου και της διευρυμένης αναπαραγωγής του. Στο άρθρο αυτό δεν είναι φυσικά δυνατό να επιχειρήσουμε μια ανάλυση του ελληνικού καπιταλισμού σαν σύνολο. Πρόθεση μας είναι απλώς να προτείνουμε κάποιες θέσεις που μπορεί να χρησιμεύσουν στην παραπέρα έρευνα. Φυσικά δεν θα αναφερθούμε ξανά σ' εκείνες τις (δευτερεύουσες) εξαρτήσεις στις οποίες αναφερθήκαμε στα προηγούμενα κεφάλαια, στα πλαίσια της κριτικής μας στις αριστερές θεωρίες για την «εξάρτηση». 5.1 Το ισοζύγιο πληρωμών Η ανάπτυξη του ελληνικού καπιταλισμού συνδέθηκε, αναγκαστικά, με ριζικές δομικές αλλαγές τόσο στο εσωτερικό της χώρας (συρρίκνωση πρωτογενούς παραγωγής, ανάπτυξη βιομηχανίας και υπηρεσιών, συνεχής αύξηση του ειδικού βάρους της βαρείας βιομηχανίας), όσο και στις διεθνείς οικονομικές σχέσεις (πολλαπλασιασμός του όγκου των εμπορικών συναλλαγών, εισροή ξένου κεφαλαίου, ενδυνάμωση του διεθνούς ρόλου του ελληνικού κεφαλαίου εφοπλιστικό, κατασκευαστικό, τραπεζικό, βιομηχανικό ανάπτυξη του τουρισμού κλπ.). Αν κατ' αρχήν μείνουμε στις διεθνείς σχέσεις του ελληνικού καπιταλισμού, μπορούμε να καταγράψουμε μια πρώτη ανισομέρεια. Το «άνοιγμα» ανάμεσα στις εισαγωγές από το εξωτερικό και τις ελληνικές εξαγωγές. Έτσι την επταετία 1975-1981 οι εξαγωγές αποτελούσαν μόνο το 40% των εισαγωγών. Η φετινή αύξηση των εξαγωγών έχει ανεβάσει το ποσοστό αυτό στο 46% για το πρώτο εξάμηνο του 1984 (52% χωρίς τα καύσιμα), χωρίς όμως ν' αλλάξει την εικόνα σαν σύνολο. Βέβαια, παράλληλα με την αύξηση των ελληνικών εισαγωγών (και εξαγωγών) αυξάνει συνεχώς και το ποσοστό της εγχώριας ζήτησης που καλύπτεται από την εγχώρια παραγωγή21. Εντούτοις το άνοιγμα ανάμεσα στις εισαγωγές και τις εξαγωγές είναι μια σημαντική πλευρά των διεθνών σχέσεων του ελληνικού καπιταλισμού που αξίζει περισσότερη προσοχή. Ας σημειώσουμε ότι δεν παρατηρείται ένα ανάλογο αρνητικό «άνοιγμα» του εμπορικού ισοζυγίου σε καμιά άλλη χώρα της ΕΟΚ. Από τις χώρες του ΟΟΣΑ ομοιότητες στο μικρό ποσοστό κάλυψης των εισαγωγών από τις εξαγωγές παρατηρείται μόνο στην Πορτογαλία (40,8% το 1978), την Τουρκία (30,4% το '78), την Ισπανία (57% το '78), και λιγότερο τη Νορβηγία (67,7% το '78) (Στοιχεία βλ. Οικ. Πορεία 6, 1979). Πώς καλύπτεται λοιπόν η συνολική δαπάνη της ελληνικής οικονομίας με δεδομένο αυτό το μόνιμο έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου; Καλύπτεται ως γνωστόν από το θετικό ισοζύγιο των αδήλων (άδηλοι πόροι - άδηλες πληρωμές), από την καθαρή εισροή κεφαλαίων και από το δημόσιο δανεισμό. Έτσι λοιπόν η εξάρτηση του ελληνικού καπιταλισμού από τις εισαγωγές μοιάζει να σημαίνει ταυτόχρονα εξάρτηση από τους άδηλους πόρους, από το ξένο κεφάλαιο και από το δημόσιο χρέος. Όμως αν μέναμε στην παραπάνω διατύπωση δεν θα κάναμε τίποτε άλλο από το να αναπαράγουμε τα περιγραφικά σχήματα της πολιτικής οικονομίας. Χρειάζεται δηλαδή να προσεγγίσουμε πιο συγκεκριμένα τις κοινωνικές διαδικασίες που κρύβονται πίσω από οικονομικούς δείκτες όπως άδηλοι πόροι, ή δημόσιο χρέος. Οι άδηλοι πόροι συναπαρτίζονται από διάφορα κονδύλια, τα πιο σημαντικά από τα οποία είναι το τουριστικό συνάλλαγμα, το ναυτιλιακό και το μεταναστευτικό - εργατικό. Όμως ο τουρισμός δεν συνιστά κάποια «εξάρτηση» από το εξωτερικό, με την έννοια που περιγράφει η κυρίαρχη ιδεολογία την «εξάρτηση», σαν μηχανισμό δηλαδή καθορισμού από το εξωτερικό (με βάση τα συμφέροντα των ξένων), των εσωτερικών δομών και εξελίξεων της χώρας. Πρόκειται για ένα καπιταλιστικό οικονομικό κλάδο με τη δική του εσωτερική δυναμική καπιταλιστικής συσσώρευσης. (Βλ. σχετικά το άρθρο του Γ. Μαύρη σ' αυτό το τεύχος). Τα οικονομικά αποτελέσματα του τουρισμού έχουν το χαρακτήρα ελληνικών εξαγωγών εμπορευμάτων και «συντελεστών παραγωγής».22 Το ναυτιλιακό συνάλλαγμα εξάλλου, δεν είναι παρά αποτέλεσμα της διευρυμένης αναπαραγωγής του ελληνικού εφοπλιστικού κεφαλαίου, ενός κλάδου που εντάσσεται στο εγχώριο κοινωνικό κεφάλαιο, που τα οικονομικά αποτελέσματα του έχουν δηλαδή τον ίδιο χαρακτήρα με εκείνα των άλλων βιομηχανικών κλάδων.23 θα ήταν αστείο να χρεώνουμε στο «ναυτιλιακό συνάλλαγμα» ιδιότητες «μηχανισμού εξάρτησης». Τέλος, το μεταναστευτικό εργατικό συνάλλαγμα είναι προϊόν μιας ιδιομορφίας της ελληνικής μεταπολεμικής ανάπτυξης: της «εξαγωγής εργατικής δύναμης». Σημειώνουμε κατ' αρχή ότι το φαινόμενο δεν χαρακτηρίζει κάποια «ελληνική υπανάπτυξη», δεν αποτελεί καν κάποια ελληνική ή νοτιοευρωπαϊκή ιδιομορφία. Πρόκειται αντίθετα για κάποιους πολύ συνθετότερες διαδικασίες που αφορούν τη μεταπολεμική καπιταλιστική συσσώρευση σ' ολόκληρη την Ευρώπη. Έτσι το 1977 υπήρχαν στις ευρωπαϊκές χώρες που δέχονταν μετανάστες 105 χιλιάδες Αυστριακοί μετανάστες, 610 χιλιάδες Γιουγκοσλάβοι, 416 χιλ. Ισπανοί, 866 χιλ. Ιταλοί, 449 χιλ. Πορτογάλοι, 654 χιλ. Τούρκοι, 106 χιλ. Φινλανδοί, 44 χιλ. Γάλλοι, 43 χιλ. Ολλανδοί, 25 χιλ. Βρετανοί και 188 χιλ. Έλληνες μετανάστες εργάτες. (Οικ. Πορεία 6/79). Το μεταναστευτικό συνάλλαγμα έχει κατ' αρχήν χαρακτήρα μεταβιβαστικοί πληρωμών, δηλαδή πληρωμών από το εξωτερικό χωρίς αντάλλαγμα.24 Στην ουσία, δεν πρόκειται παρά για τα έξοδα αναπαραγωγής των οικογενειών των μεταναστών, και σαν σύνολο η διαδικασία αυτή θα πρέπει να αναλυθεί στα πλαίσια της μεταπολεμικής διεθνοποίησης των σχέσεων παραγωγής στον ευρωπαϊκό χώρο. Σε καμιά περίπτωση πάντως τα μεταναστευτικά εμβάσματα δεν χαλκεύουν κάποια «μονόπλευρη εξάρτηση από τους ξένους». Για την «καθαρή εισροή κεφαλαίων» από το εξωτερικό δεν χρειάζεται να προσθέσουμε τίποτα στα όσα έχουμε ήδη αναφέρει. Είτε πρόκειται για επενδύσεις στη χώρα ελληνικών κεφαλαίων που λειτουργούν (και) στο εξωτερικό, είτε πρόκειται για άμεσες επενδύσεις ξένου κεφαλαίου, έχουμε να κάνουμε με διαδικασίες συσσώρευσης που αφορούν τη σύγχρονη διεθνοποίηση της καπιταλιστικής παραγωγής κι όχι για μια αποικιακού τύπου σχέση της χώρας με τον ιμπεριαλισμό. Ας έρθουμε τώρα στο δημόσιο δανεισμό. Και εδώ πρόκειται περισσότερο για κάποιες διαδικασίες που αφορούν περισσότερο τη διεθνοποίηση του χρηματιστικού κεφαλαίου και λιγότερο κάποια «υπαγωγή στους διεθνείς χρηματιστικούς οργανισμούς», παρότι είναι πράγματι υπαρκτή και αυτή η τελευταία διάσταση των πραγμάτων. Ο ισχυρισμός μας γίνεται προφανής αν λάβουμε υπ' όψη μας ότι, παρά τη φιλολογία που έχει πρόσφατα αναπτυχθεί, το δημόσιο χρέος της Ελλάδας δεν ξεπερνά τη δυναμική της εγχώριας καπιταλιστικής συσσώρευσης, δηλαδή δεν υπάρχουν προβλήματα για την απρόσκοπτη εξυπηρέτηση του. Σε απόλυτους αριθμούς η αύξηση του δημόσιου χρέους είναι πολύ γρήγορη κατά τα τελευταία χρόνια. Από 3,3 δις. δολλάρια κατά το τέλος του 1978, έφθασε τα 8,1 δις. στο τέλος του 1983, δηλαδή από 10,4% του ΑΕΠ έφθασε στα 23,8 % του ΑΕΠ το 1983.25 Όμως η αύξηση αυτή δεν αντικατοπτρίζει παρά μια διεθνή τάση που προκύπτει σαν αποτέλεσμα από την οικονομική κρίση. Έτσι από τις βιομηχανικές χώρες του ΟΟΣΑ, μόνο το Ην. Βασίλειο, η Ιταλία, η Ισπανία και η Ιαπωνία έχουν χαμηλότερο κατά κεφαλή χρέος από την Ελλάδα. Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγουμε και από τη διεθνή σύγκριση του λόγου του κατά κεφαλήν χρέους ως προς το κατά κεφαλήν ΑΕΠ.26 Το πιο έγκυρο κριτήριο για το ύψος του εξωτερικού χρέους φαίνεται όμως να είναι ο λόγος ανάμεσα στα ποσά που δαπανώνται ετησίως από μια χώρα και στην αξία των ετήσιων εξαγωγών της χώρας αυτής. Ο τελευταίος αυτός δείκτης συσχετίζει δηλαδή τα οικονομικά αποτελέσματα του χρέους για ένα εθνικό κεφάλαιο με τη διεθνή δυναμική αυτού του εθνικού κεφαλαίου. Έτσι για το 1983 οι πληρωμές των επιτοκίων σαν ποσοστό στις εξαγωγές δεν ξεπερνούσαν στην Ελλάδα το 14%, βρίσκονταν δηλαδή σ' ένα σχετικά χαμηλό επίπεδο, ενώ για παράδειγμα για τις χώρες της Λατινικής Αμερικής (με τα γνωστά προβλήματα εξυπηρέτησης του χρέους) πλησίαζαν το 40% (Βήμα 15/4/84).27 Μπορούμε νομίζω τώρα να διατυπώσουμε το πρώτο μας συμπέρασμα: Οι εξαρτήσεις της ελληνικής καπιταλιστικής οικονομίας, δηλαδή τελικά η θέση του ελληνικού καπιταλισμού στο διεθνή καταμερισμό εργασίας, του επιτρέπουν να στηρίζει τη διευρυμένη αναπαραγωγή του σ' ένα όγκο εισαγωγών που υπερβαίνει σε αξία το διπλάσιο των εξαγωγών. 5.2 Εξαρτήσεις του τομέα παραγωγής μέσων παραγωγής Οι δομικές αλλαγές που συνόδευσαν την ανάπτυξη του ελληνικού καπιταλισμού δεν περιορίστηκαν μόνο στην ανάπτυξη της βιομηχανίας και τη συρρίκνωση της αγροτικής παραγωγής. Στο εσωτερικό της βιομηχανίας αυξήθηκε αισθητά το ειδικό βάρος εκείνου του τομέα της παραγωγής που ο Μαρξ ονόμασε τομέα παραγωγής μέσων παραγωγής, ή τομέα Ι (που τα εμπορεύματα που παράγει καταναλώνονται παραγωγικά, στη διάρκεια μιας παραγωγικής διαδικασίας) και μειώθηκε η βαρύτητα του τομέα παραγωγής μέσων για την ατομική κατανάλωση (τομέας II). Η εξέλιξη αυτή είναι φυσικό αποτέλεσμα της καπιταλιστικής συσσώρευσης, δηλαδή προκύπτει από τις σχέσεις που διέπουν την αναπαραγωγή της καπιταλιστικής παραγωγής σε διευρυμένη κλίμακα.28 Η παραδοσιακή Αριστερά δεν αμφισβητεί την τάση για γρηγορότερη αύξηση της παραγωγής μέσων παραγωγής στη χώρα μας. θεωρεί εντούτοις ότι, σαν αποτέλεσμα της «εξάρτησης», το ειδικό βάρος του τομέα Ι σε σχέση με τον τομέα II παραμένει ακόμα μικρό.29 Βέβαια, εδώ κατ' αρχή έχουμε να κάνουμε μ' ένα ιδεολογικό πρόβλημα. Η παραδοσιακή Αριστερά οραματίζεται πάντα και συχνά συγχέει με το σοσιαλισμό ένα (καπιταλιστικό) οικονομικό σύστημα με κυριαρχική τόσο τη νομική κρατική ιδιοκτησία πάνω στα μέσα παραγωγής, όσο και την υπεροχή του τομέα Ι πάνω στον τομέα II. Πέρα όμως από το ιδεολογικό αυτό ζήτημα αξίζει να σημειώσουμε ότι η σχέση ανάμεσα στους τομείς Ι και Π στην ελληνική βιομηχανία βρίσκεται στα ίδια επίπεδα με τις αντίστοιχες σχέσεις στις άλλες ευρωπαϊκές βιομηχανίες. Υπολογίζοντας με βάση την προστιθέμενη αξία κάθε διψήφιου βιομηχανικού κλάδου σε τρέχουσες τιμές για το 197330 συνάγουμε ότι στην Ελλάδα ο τομέας Ι συγκεντρώνει το 72,6% περίπου της παραγωγής. Την ίδια χρονιά το ποσοστό αυτό ήταν: 76,9% για το Ην. Βασίλειο, 66,1% για τη Δανία, 70,5% για το Βέλγιο και 54,8% για την Ιρλανδία.31 Η εικόνα της διεθνούς σύγκρισης δεν αλλάζει σημαντικά αν δεν συνυπολογίσουμε την υφαντουργία. (14,4% της προστιθέμενης βιομηχανικής αξίας στην Ελλάδα, 9,0% στην Ιρλανδία, 7,5% στο Βέλγιο, 5,6% στο Ην. Βασίλειο, 4,5% στη Δανία). Όμως και αν χρησιμοποιήσουμε το κριτήριο της «βαρείας και χημικής βιομηχανίας», σαν ποσοστό στη συνολική προστιθέμενη βιομηχανική αξία32 και πάλι η δομή της ελληνικής βιομηχανίας δεν διαφοροποιείται σημαντικά από τη δομή άλλων βιομηχανικών χωρών. Το ποσοστό, στην προστιθέμενη βιομηχανική αξία, της «βαρείας και χημικής βιομηχανίας» ήταν το 1973 για την Ελλάδα 46,5%, όσο δηλαδή ακριβώς και στη Δ. Γερμανία (1969), έναντι ποσοστού 50,9% στη Δανία (1972), 53,3% στις ΗΠΑ (1969), και 40,4% στην Ιρλανδία (1972). Το ίδιο ποσοστό ήταν 39,0% το 1975 για τη Νότια Κορέα, που ο δυναμισμός της βαρείας βιομηχανίας της πολλές φορές έχει συγκινήσει τους αρθρογράφους του ελληνικού οικονομικού τύπου.33 Ενώ λοιπόν δεν παρατηρείται κάποια «ατροφία» του τομέα παραγωγής μέσων παραγωγής σαν σύνολο, παρατηρείται εντούτοις μια σημαντική ανισομέρεια στο εσωτερικό αυτού του τομέα. Οι κλάδοι των μεταλλικών ορυκτών, η βασική μεταλλουργία, η χημική βιομηχανία και η κλωστοϋφαντουργία εμφανίζουν ένα υψηλό δυναμισμό (σε ευρωπαϊκή σύγκριση), ενώ υστερούν σημαντικά οι βιομηχανίες μηχανημάτων και προϊόντων από μέταλλο. Υστερούν δηλαδή οι νευραλγικοί κλάδοι παραγωγής μέσων εργασίας. Παρότι οι ανισομέρειες αυτού του τύπου είναι μάλλον ο κανόνας για τι μικρές ευρωπαϊκές χώρες, δεν παύουν να έχουν σαν συνέπεια μια σημαντικ1 εξάρτηση της αναπαραγωγής του ελληνικού καπιταλισμού από τις εισαγωγές. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ η παραγωγή των ελληνικών χημικών βιομηχανιών κάλυπτε το 1975 το 67% της εγχώριας ζήτησης σε προϊόντα του κλάδου, ενώ ακόμα περισσότερο, όλοι οι άλλοι κλάδοι του τομέα Ι αθροιστικά, κάλυπταν την ίδια χρονιά το 96% της εγχώριας ζήτησης που τους αντιστοιχούν (στοιχεία από Ι. Χασσίδ, όπ. π.), οι κλάδοι μηχανών, ηλεκτρικών μηχανών κα| μεταφορικών μέσων (κλάδοι που προμηθεύουν το 50% περίπου των παγίων)! κάλυπταν μόνο το 38,8% της εγχώριας ζήτησης. Βέβαια οι συνολικές εισαγωγές «κεφαλαιουχικών αγαθών» μόλις υπερβαίνουν το 1/5 της συνολικής δαπάνης για εισαγωγές, ενώ οι εισαγωγές καυσίμων πλησιάζουν το 1/3 και οι εισαγωγές πρώτων υλών πλησιάζουν επίσης το 1/5 της συνολικής δαπάνης για εισαγωγές, (Συγκεκριμένα, το 1979 οι εισαγωγές κεφαλαιουχικών αποτελούσαν το 24,4% και το 1983 το 20,1% της συνολικής δαπάνης για εισαγωγές. Βλ. άρθρο του Π Κλαυδιανού στον Οικ. Ταχυδρόμο 2/8/84). Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως, ενώ είναι πέρα για πέρα λανθασμένη η άποψη ότι η ελληνική βιομηχανία είναι προσανατολισμένη προς τα «καταναλωτικά αγαθά», όπως επιμένει να υποστηρίζει η Αριστερά, εντούτοις η ατροφία ορισμένων νευραλγικών κλάδων της βιομηχανίας παραγωγής μέσων| εργασίας, προσδίδει στον ελληνικό καπιταλισμό ένα ηγεμονευόμενο ρόλο στο εσωτερικό της ευρωπαϊκής Δύσης, ένα ρόλο ανάλογο μ' αυτόν των άλλων μικρών ευρωπαϊκών κρατών. 5.3 Οι πολιτικοστρατιωτικές εξαρτήσεις Οι πολιτικοστρατιωτικές εξαρτήσεις του ελληνικού κράτους έχουν σαν κομβικό σημείο την ένταξη της Ελλάδας στο NATO. H Αριστερά σωστά κατ' αρχή υποστήριξε ότι η ένταξη στο NATO πιστοποιεί την εναρμόνιση της εξωτερικής πολιτικής και των διεθνών συμφερόντων του ελληνικού κράτους με τη διεθνή πρακτική και τα συμφέροντα του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού. Η παρουσία μάλιστα των αμερικάνικων βάσεων στη χώρα πιστοποιεί την πολιτικοστρατιωτική ηγεμονία του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού στην περιοχή. Όμως η Αριστερά, στηριγμένη στις θεωρίες της για την «εξάρτηση», ανέπτυξε αυτές τις κατ' αρχή σωστές διαπιστώσεις προς μια ιδεαλιστική κατεύθυνση, θεώρησε ότι η ένταξη στο NATO (και οι αμερικάνικες βάσεις) μετατρέπει την Ελλάδα σε «εξάρτημα του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού», ότι της στερεί κάθε περιθώριο για μια ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική, ότι παρεμποδίζει ακόμα και αυτή «την οικονομική ανάπτυξη του τόπου», θα άξιζε στο σημείο αυτό να παρακολουθήσουμε τη σκέψη ενός επιφανούς διανοουμένου της παραδοσιακής Αριστεράς πάνω στην ύπαρξη των αμερικάνικων βάσεων στη χώρα: «Η εγκατάσταση των αμερικάνικων βάσεων στο ελληνικό έδαφος... σημαίνει ότι δεν μπορούμε να έχουμε δική μας εξωτερική πολιτική... Τελούμε κάτω από ουσιαστική κατοχή. Και αυτός είναι ένας καίριος στόχος της ιμπεριαλιστικής βάσης... Οι βάσεις είναι όπλο για να ξεπουλήσουν οι ιμπεριαλιστές τη χώρα που τις φιλοξενεί... είναι ταυτόχρονα και κέντρα από τα οποία διαδίδεται, συστηματικά και σκόπιμα, η διαφθορά, η κοινωνική αποσύνθεση, το μικρόβιο ηθικής και ιδεολογικής αποσύνθεσης της χώρας που δέχεται τις βάσεις».34 Το καταπληκτικό σ' αυτού του τύπου τις διατυπώσεις είναι ότι δεν αντιλαμβάνονται τις χονδροειδείς αντιφάσεις τους. Ενώ δηλαδή όλες οι ευρωπαϊκές χώρες που ανήκουν στο NATO θεωρούνται ότι συγκροτούν ένα «δεύτερο ιμπεριαλιστικό κέντρο» (βλ. π.χ. τα ντοκουμέντα του 10ου Συνεδρίου του ΚΚΕ), η Ελλάδα ειδικά «καταδικάζεται» από το NATO σε «εξάρτημα των ιμπεριαλιστών». Γιατί όμως, σύμφωνα ακόμα και μ' αυτή τη λογική για το NATO και τις βάσεις, να είναι ιμπεριαλιστική π.χ. η Δ. Γερμανία, (που στο έδαφος της βρίσκονται 209 χιλιάδες αμερικανοί στρατιώτες με 3 χιλιάδες τανκς και 48,5 χιλιάδες Γάλλοι στρατιώτες35 και που η ιστορική εμπειρία έδειξε ότι λόγω της γεωπολιτικής της θέσης έχει ελάχιστα περιθώρια να διαφοροποιείται από την επίσημη νατοϊκή πολιτική), ενώ αντίθετα η Ελλάδα, (παρά την πρόσφατη κίνηση αποχώρησης από το στρατιωτικό σκέλος του NATO, ή την ακύρωση νατοϊκών ασκήσεων στο Αιγαίο, και με συγκριτικά πολύ μικρότερη αμερικανική παρουσία στο έδαφος της), να τελεί υπό «ουσιαστική κατοχή» που την «σκλαβώνει»; Στο άρθρο αυτό δεν είναι δυνατόν να επεκταθούμε στα ζητήματα που αφορούν την πολιτικοστρατιωτική θέση της χώρας ή την εξωτερική της πολιτική. Είναι όμως αναγκαίο να τονίσουμε την κύρια πλευρά των πραγμάτων: To NATO εκφράζει στο στρατιωτικό (και πολιτικό) επίπεδο τη στρατηγική συμμαχία, τη σύγκλιση ανάμεσα στα στρατηγικά συμφέροντα των κυρίαρχων αστικών τάξεων των βορειοαμερικανικών και ευρωπαϊκών χωρών, για τη διαφύλαξη των ιμπεριαλιστικών συμφερόντων και των καπιταλιστικών σχέσεων εξουσίας σ' ολόκληρη την περιοχή του αναπτυγμένου καπιταλισμού. (Δεν είναι τυχαίο που το NATO δεν επεκτείνεται σε άλλες «πιστές» στις ΗΠΑ χώρες, όπως κάποια κράτη της Λ. Αμερικής, μέχρι πρόσφατα το Ιράν κλπ.). Η ηγεμονία των ΗΠΑ στο NATO συνδέεται με τη συνολική (οικονομική, πολιτική, στρατιωτική) ηγεμονία του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού μέσα στο (δυτικό) ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο, όπως αυτό διαμορφώθηκε μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο ιδιαίτερης μελέτης ο χαρακτήρας και η σημασία των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων που αφορούν το ελληνικό κράτος, καθώς και των εσωτερικών κοινωνικών αντιθέσεων που τροφοδοτούν πρωτοβουλίες στην εξωτερική πολιτική. Εκτός αν πιστεύουμε ότι οι καθημερινές «προστριβές» Ελλάδας - NATO, ακόμα και σε ζητήματα που δεν αφορούν τις ελληνοτουρκικές διαφορές, στερούνται υλικής βάσης και πηγάζουν είτε από την «εξαλλοσύνη» του ΠΑΣΟΚ, είτε από μια προσπάθεια «να εντυπωσιαστεί ο λαός» (παρότι εξακολουθεί η «αμερικανονατοϊκή κατοχή»).

Η μεταπολεμική διεθνοποίηση του κεφαλαίου, η τροποποιημένη λειτουργία του νόμου της αξίας στην παγκόσμια αγορά,36 οι άνισοι ρυθμοί ανάπτυξης στο χώρο της Δύσης και η τάση σύγκλισης ανάμεσα στα εθνικά επίπεδα συσσώρευα σης των δυτικών καπιταλισμών, ο συντονισμός τέλος των εθνικών οικονομικών κύκλων, έχουν τροποποιήσει σημαντικά τη σημερινή εικόνα του «αναπτυγμένου! καπιταλισμού» σε σχέση με την προπολεμική περίοδο. Βρισκόμαστε σε μια νέα1 ιστορική φάση που το κύριο χαρακτηριστικό της είναι η ηγεμονία του αμερικάνικου κεφαλαίου (στο οικονομικό όσο και στο πολιτικό επίπεδο) στο διεθνές καπιταλιστικό στερέωμα. Η ηγεμονία όμως του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού στην Ευρώπη, ή οι ενδοευρωπαϊκές αντιθέσεις και η ηγεμονία των μεγάλων ευρωπαϊκών χωρών πάνω στα μικρά κράτη, όπως και οι τάσεις «ενοποίησης» και «διεύρυνσης» στον| ευρωπαϊκό χώρο, ενώ μετασχημάτισαν, εντούτοις δεν άλλαξαν τα βασικά χαρακτηριστικά των καπιταλισμών της Ευρώπης. Η δυτική Ευρώπη εξακολουθεί να παραμένει ιμπεριαλιστική και σ' αυτόν τον δυτικοευρωπαϊκό ιμπεριαλισμό εντάσσεται πλέον αμετάκλητα και ο ελληνικός καπιταλισμός. Αμετάκλητα, δηλαδή όσο δεν τίθεται στην ημερήσια διάταξη το ζήτημα του επαναστατικού μετασχηματισμού των κοινωνικών σχέσεων εξουσίας. Οι εξαρτήσεις του ελληνικού καπιταλισμού δεν στοιχειοθετούν την «υποταγή της χώρας σε ξένα κέντρα αποφάσεων», αλλά συνδέονται με την (ηγεμονευόμενη) θέση και τις (ανισοβαρείς) συμμαχίες της ελληνικής κεφαλαιοκρατικής εξουσίας μέσα στα πλαίσια του δυτικοευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού.