ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΕΚΠΡΟΣΩΠΗΣΗΣ

ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ1

των Γιάννη Ζησιμόπουλου, Γιώργου Καρολίδη,

Γιώργου Ανδρουλάκη και Γιώργου Οικονομάκη

1. Εισαγωγή

Ένας από τους πρώτους ορισμούς που συναντούμε στη βιβλιογραφία των Εργασιακών Σχέσεων από τους Sidney και BeatriceWebb (1920: 1) ορίζει τα συνδικάτα ως «[…] την ένωση των μισθωτών με σκοπό τη διατήρηση και βελτίωση των συνθηκών του εργασιακού βίου τους».

Οι διάφοροι ορισμοί σε σχέση με τα συνδικάτα συγκλίνουν στο ότι αυτά μπορούν να οριστούν ως προς τους συμμετέχοντες και τους σκοπούς τους (Leat, 2007: 258). Έτσι, μπορούν να οριστούν ως οι ενώσεις εργατών ή/και υπαλλήλων που έχουν ως στόχο την προάσπιση των συμφερόντων τους στο πεδίο του εργασιακού χώρου και της κοινωνίας, καθώς επίσης και μέσω της συμμετοχής τους στις συλλογικές διαπραγματεύσεις με τους εργοδότες/managers (Salamon, 2000: 93, βλ. επίσης Leat, 2007: 258).

Στη μαρξιστική ανάγνωση των εργασιακών σχέσεων τα συνδικάτα μπορούν να οριστούν ως οι συλλογικότητες εργαζομένων που στοχεύουν στον επηρεασμό του καθορισμού της τιμής πώλησης της εργατικής δύναμης αλλά και της άσκησης ελέγχου επί του εργασιακού περιβάλλοντος και της εργασιακής διαδικασίας, αλλά και στον μετασχηματισμό της κοινωνίας (Leat, 2007: 261, βλ. επίσηςHyman, 1989: 20-53).

Ο Έγκελς αναφέρει πως τα «συνδικάτα αποτελούν την καθαυτό ταξική οργάνωση του προλεταριάτου, με την οποία διεξάγει τους καθημερινούς αγώνες με το κεφάλαιο, όπου εκπαιδεύεται […]» για την κατάργηση του καπιταλισμού (σε Μαρξ, 2007: 46). Για τον Λένιν (1982: 84; 1977: 45-47; 1975: 140) οι συνδικαλιστικές οργανώσεις συνενώνουν τους εργάτες που συνειδητοποιούν την αναγκαιότητα της ένωσής τους για την πάλη ενάντια στους εργοδότες και την κυβέρνηση. Αποτελούν τις πλατιές οργανώσεις των εργατών για τη διεξαγωγή της οικονομικής πάλης. Ο Λένιν προσδίδει στην έννοια της οικονομικής πάλης το περιεχόμενο της αντίστασης και της συλλογικής πάλης των εργατών ενάντια στους εργοδότες για ευνοϊκούς όρους πώλησης της εργατικής δύναμης, για τη βελτίωση των όρων εργασίας και της ζωής των εργατών (Λένιν, 1975: 69, 77). Ο καθημερινός ταξικός αγώνας και ο συσχετισμός δύναμης είναι αυτός που καθορίζει το ύψος των μισθών, ανάμεσα στο φυσικό ελάχιστο όριο – πέρα από το οποίο θα έμπαινε σε κίνδυνο η ίδια η ικανότητα του εργάτη για εργασία – και στο μέγιστο όριο πέρα από το οποίο θα εξαντλούνταν τα κέρδη του καπιταλιστή (Μπατίκας, 1994: 305˙ Ένγκελς σε Μαρξ, 2007: 44-45). Ωστόσο, για τον Μαρξ (2003: 76) «[ο] ρόλος των συνδικάτων είναι να αποτελούν κέντρα αντίστασης ενάντια στους σφετερισμούς του κεφαλαίου, αλλά αποτυχαίνουν ολοκληρωτικά στο σκοπό τους όταν περιορίζονται στα αποτελέσματα του σημερινού συστήματος αντί να προσπαθούν να το αλλάξουν χρησιμοποιώντας τις οργανωμένες δυνάμεις τους ως μοχλό για την οριστική κατάργηση του συστήματος της μισθωτής εργασίας».

Η συλλογική δράση των εργαζομένων αποτελεί το αντίβαρο στην οικονομική εξουσία του κεφαλαίου. Έτσι, τα συνδικάτα αποτελούν τον πλέον προφανή θεσμό που εκφράζει τη συλλογική δράση των εργαζομένωνέναντι της κυριαρχίας του κεφαλαίου/εργοδοτών στη σχέση απασχόλησης (Hyman, 1975: 32), δίνοντας μορφή και γενικεύοντας τις διαδικασίες αντίστασης και διαπραγμάτευσης των εργαζομένων (Hyman, 1989: 36).

Το μέγεθός των συνδικάτων και η δυνατότητά τους να προσελκύουν και να διατηρούν μέλη εντός της δομής τους αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τη θέση τους στο συσχετισμό δυνάμεων, για την επίτευξη των στόχων τους, την έκβαση των συλλογικών διαπραγματεύσεων σε οποιοδήποτε επίπεδο αυτές διεξάγονται, για την επίδραση που ασκούν στην πολιτική των κυβερνήσεων (ως όλον εργατικό κίνημα).

Ο δείκτης που χρησιμοποιείται συχνότερα για την απεικόνιση της δύναμης τους εργατικού κινήματος, του συσχετισμού δύναμης μεταξύ εργοδοτών-εργαζομένων και για τις διεθνείς συγκρίσεις αναφορικά με τη συμμετοχή στα συνδικάτα είναι η συνδικαλιστική πυκνότητα (Ebbinghaus & Visser, 1999: 135, Visser, 1992: 18). Στη Δυτική Ευρώπη, τη μεταπολεμική περίοδο αύξησης της συμμετοχής τα συνδικάτα (1950 -1975) διαδέχθηκε η περίοδος που ακολούθησε την κρίση του 1973, που είναι περίοδος μείωσης της συμμετοχής (βλ. Ebbinghaus & Visser, 1999). Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, πολλές έρευνες (π.χ.Western, 1995˙ Scruggs, 2002˙Visser, 2006) έχουν δείξει την πτώση της συμμετοχής στα συνδικάτα –επομένως και της συνδικαλιστικής πυκνότητας – τόσο στην Ευρώπη2 όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο (βλ. Διάγραμμα 1).

Διάγραμμα 1. Συνδικαλιστική πυκνότητα στις χώρες του ΟΟΣΑ, 1960-2011.

Πηγή: OECDEmploymentdatabase

Η Ελλάδα – με τις ιδιαιτερότητές της – ακολουθεί αυτή τη γενική τάση μείωσης της συνδικαλιστικής πυκνότητας. Στην περίοδο της τρέχουσας κρίσης, παράγοντες που σχετίζονται αρνητικά με τη συμμετοχή στα συνδικάτα παροξύνονται σαν αποτέλεσμα των πολιτικών λιτότητας και της αναμόρφωσης των εργασιακών σχέσεων που επιβάλλονται από ΕΕ-ΔΝΤ-ΕΚΤ. Μεταξύ άλλων, τέτοιες είναι η εκρηκτική αύξηση της ανεργίας, η διάδοση μορφών ευέλικτης απασχόλησης όπως είναι η μερική απασχόληση, η αναμόρφωση του πλαισίου για τις συλλογικές διαπραγματεύσεις στην κατεύθυνση της αποκέντρωσής τους (βλ. Zisimopoulosetal, 2011).

Η παρούσα εργασία επιχειρεί να συμβάλει τόσο στην παροχή και παρουσίαση πρόσφατων εμπειρικών δεδομένων3 σχετικά με τη συμμετοχή στα ελληνικά συνδικάτα, αλλά και στη συνεκτική ανάλυση των παραγόντων που σχετίζονται με αυτή. Σε αυτή την κατεύθυνση η παρούσα εργασία δομείται ως εξής: Στην επόμενη ενότητα παραθέτουμε το εννοιολογικό πλαίσιο σχετικά με τη μέτρηση της συμμετοχής στα συνδικάτα και ειδικότερα αυτό της συνδικαλιστικής πυκνότητας. Στις ενότητες που ακολουθούν γίνεται η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας σχετικά με τους παράγοντες που σχετίζονται με τη συμμετοχή στα συνδικάτα και παρουσιάζονται η μεθοδολογία της έρευνας και τα ευρήματα που προέκυψαν από αυτή. Τέλος, η παρούσα εργασία ολοκληρώνεται με τις συμπερασματικές παρατηρήσεις.

2. Συμμετοχή και μέτρηση της συνδικαλιστικής πυκνότητας

Η συνδικαλιστική πυκνότητα αποτελεί ένα σημαντικό μέτρο της δύναμης των συνδικάτων: Στο βαθμό που ο τρόπος ορισμού και μέτρησής της επιτρέπει συγκρίσεις, περιγράφει πώς μεταβάλλεται η θέση των συνδικάτων μέσα στο χρόνο, πώς διαφοροποιείται η συμμετοχή μεταξύ των διαφόρων χωρών, των τομέων της οικονομίας και των κοινωνικών ομάδων. Μεγάλες διακυμάνσεις στη συνδικαλιστική πυκνότητα αντανακλούν σημαντικές αλλαγές στο νομικό, κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό περιβάλλον των συνδικάτων. Ως εκ τούτου αποτελεί έναν σημαντικό δείκτη συγκρίσεων στην έρευνα των εργασιακών σχέσεων (Visser, 2006: 38).

Τα δεδομένα για τη μέτρηση της συνδικαλιστικής πυκνότητας μπορούν να αντληθούν: α) από έρευνες που βασίζονται στα αρχεία των συνδικάτων (administrativesurveys) σχετικά με τη συμμετοχή, β) από έρευνες εργατικού δυναμικού4 ή γενικά έρευνες με ερωτηματολόγιο που γίνονται απευθείας στους εργαζόμενους (labourforcesurveys/householdsurveys), γ) από έρευνες σε επιχειρήσεις όπου οι διοικήσεις των επιχειρήσεων δίνουν στοιχεία αναφορικά με τον αριθμό των μισθωτώνπου είναι μέλη του συνδικάτου (establishmentsurveys) (HayterandStoevska, 2011: 4˙ Visser, 1991: 98). Ωστόσο, περισσότερο διαδεδομένη είναι η χρήση των δύο πρώτων τύπων ερευνών (Visser, 2006: 39˙1991: 98˙ChangandSorrentino, 1991: 46). Ιδιαίτερα ο δεύτερος τύπος ερευνών δίνει τη δυνατότητα να εξεταστούν επιπλέον παράγοντες που σχετίζονται με τη συμμετοχή στα συνδικάτα όπως είναι τα προσωπικά χαρακτηριστικά και οι συμπεριφορές/στάσεις των μισθωτών (Visser, 1991: 98).

Η συνδικαλιστική πυκνότητα ορίζεται ως το πηλίκο της πραγματικής συμμετοχής (actualunionmembership) στα συνδικάτα προς τη δυνητική συμμετοχή (potentialunionmembership) (βλ. Visser, 2006: 43˙ Παλαιολόγος, 2006: 147˙KellyandBailey, 1989: 55).

Ωστόσο, ανακύπτει το ζήτημα σχετικά με το τι θεωρείται κάθε φορά μέλος και ποιες είναι οι επιλέξιμες κοινωνικές ομάδες της δυνητικής συμμετοχής. Οι διαφοροποιήσεις στον ορισμό της ιδιότητας του μέλους και της δυνητικής συμμετοχής καθιστούν δύσκολη τόσο τη σύγκριση μεταξύ διαφορετικών ετών όσο και τη σύγκριση μεταξύ των διαφόρων χωρών.

2.1 Πραγματική και δυνητική συμμετοχή

Στην περίπτωση των ερευνών με ερωτηματολόγιο και των ερευνών εργατικού δυναμικού, ως μέλος θεωρείται αυτός που δηλώνει ότι ανήκει σε ένα συνδικάτο (Visser, 2006: 40) και συνήθως οι άνεργοι, οι αυτοαπασχολούμενοι, οι συνταξιούχοι ή όσοι για οποιονδήποτε λόγο είναι εκτός εργατικού δυναμικού δεν συμπεριλαμβάνονται σε αυτές τις στατιστικές (ChangandSorrentino, 1991: 47). Στην περίπτωση των δεδομένων που προέρχονται από τα συνδικάτα ως μέλος θεωρείται αυτός που πληρώνει τη συνδρομή του ή αυτός που αναγνωρίζεται από το συνδικάτο ως μέλος (Visser, 2006: 40).

Τα δεδομένα που δίνονται από τα συνδικάτα τείνουν να υπερεκτιμούν τη συμμετοχή σε σχέση με τα δεδομένα των ιδιωτικών ερευνών (ChangandSorrentino, 1991: 47) καθώς στη δύναμή τους εντάσσονται διάφορες κατηγορίες μη μισθωτών (π.χ. συνταξιούχοι, φοιτητές, αυτοαπασχολούμενοι, άνεργοι) (Visser, 2006: 42˙ ChangandSorrentino, 1991: 49). Επιπλέον, οι στατιστικές που βασίζονται σε στοιχεία που παρέχουν τα ίδια τα συνδικάτα ποικίλουν από συνδικάτο σε συνδικάτο. Κάποια συνδικάτα εντάσσουν μόνο τους εργαζόμενους που είναι πλήρη μέλη ενώ άλλα εντάσσουν και μέλη τα οποία εξαιρούνται από την πληρωμή πλήρους συνδρομής όπως είναι οι άνεργοι, τα άτομα με αναπηρία, όσοι είναι σπουδαστές ή βρίσκονται σε διαδικασία κατάρτισης. Ενώ πολλά συνδικάτα θεωρούν ως μέλη μόνο εκείνους που είναι «ταμειακώς εντάξει», άλλα θεωρούν ως μέλη τους ψηφίσαντες (ChangandSorrentino, 1991: 47).

Επιπλέον προβλήματα ανακύπτουν στα στοιχεία που δίνονται από τα συνδικάτα καθώς πολλές φορές είτε υπερεκτιμούν είτε υποεκτιμούν τον αριθμό των μελών. Έτσι, σε πολλές περιπτώσεις τα στοιχεία δεν είναι επικαιροποιημένα (π.χ. κάποια μέλη αποχωρούν ή αποβιώνουν), υπάρχουν εργαζόμενοι που είναι μέλη σε περισσότερα από δύο συνδικάτα. Τα συνδικάτα επίσης, μπορεί να διογκώνουν τον αριθμό των μελών σκοπίμως για λόγους κύρους, εντυπωσιασμού των εργοδοτών και των μελών τους ή για προβολή της δύναμής τους σε ανταγωνιστικά σωματεία. Μπορεί, επίσης, να μειώνουν τον αριθμό των μελών τους τεχνητά για να μειώνουν τις κατά κεφαλή εισφορές τους προς τις ομοσπονδίες. Ωστόσο, τα παραπάνω προβλήματα δεν υπάρχουν στις έρευνες με ερωτηματολόγιο και τις έρευνες εργατικού δυναμικού (ChangandSorrentino, 1991: 49).

Η δυνητική συμμετοχή εξαρτάται από τα κριτήρια επιλογής, τα οποία συνήθως εξάγονται από το καταστατικό των σωματείων (unionrulebook) ή από το σύνταγμα. Υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των κρατών καθώς σε μερικές χώρες μια σειρά από κατηγορίες εξαιρούνται (π.χ. εργαζόμενοι στις ένοπλες δυνάμεις και στα σώματα ασφαλείας στην Ιταλία, στην Πολωνία, στην Ισπανία και στο Ηνωμένο Βασίλειο) (Visser, 2006: 43).

2.2 Ορισμοί συνδικαλιστικής πυκνότητας και συγκρισιμότητα

Ο στενός ορισμός της συνδικαλιστικής πυκνότητας (NarrowdensityRate) αποτελεί έναν δείκτη με αριθμητή τα μέλη των συνδικάτων στη μισθωτή απασχόληση (αποκλείοντας τους άνεργους, τους αυτοαπασχολούμενους και τους συνταξιούχους) και παρονομαστή τη συνολική μισθωτή απασχόληση (totalemployees).

Στην περίπτωση που δεν είναι δυνατόν να αποκλειστούν οι μη μισθωτές κατηγορίες μελών από την καταγραφή της συμμετοχής στα συνδικάτα τότε ως αριθμητής ορίζεται το σύνολο των μελών (Hayter and Stoevska, 2011: 5-6).

Ο ευρύτερος δείκτης συνδικαλιστικής πυκνότητας (comprehensivedensityrate) έχει ως αριθμητή το σύνολο των μελών και ως παρονομαστή τη συνολική απασχόληση. Χρησιμοποιείται κυρίως στην περίπτωση αναπτυσσόμενων χωρών για τις οποίες υπάρχουν ελλιπή δεδομένα (όπ.π.: 5-6).

%

Άλλοι διακριτοί δείκτες είναι η μεικτή και η καθαρή συνδικαλιστική πυκνότητα. H μεικτή συνδικαλιστική πυκνότητα (GrossDensity) έχει ως παρονομαστή τους μισθωτούς απασχολούμενους και ως αριθμητή όλα τα μέλη των συνδικάτων συμπεριλαμβανομένων των ανέργων και των συνταξιούχων. Η καθαρή συνδικαλιστική πυκνότητα (NetDensity) έχει ως αριθμητή μόνο τα μέλη που είναι μισθωτοί απασχολούμενοι (LawrenceandIshikawa, 2005: 4).

Δεδομένων των προβλημάτων που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη ενότητα, τα δεδομένα που δημοσιεύονται από κάθε χώρα είναι χρήσιμα ως δείκτες ευρύτερων τάσεων αλλά δεν είναι κατάλληλα για συγκρίσεις μεταξύ των χωρών. Τα μη προσαρμοσμένα δεδομένα παρουσιάζουν μια διαστρεβλωμένη εικόνα των συγκριτικών τάσεων (ChangandSorrentino, 1991: 46).

Η πολιτική μισθωτή απασχόληση είναι ένα μέτρο της δυνητικής απασχόλησης που επιτρέπει συγκρίσεις καθώς εστιάζει στα μέλη που επηρεάζονται περισσότερο από τις δραστηριότητες των σωματείων όπως οι συλλογικές διαπραγματεύσεις (όπ.π.: 49). Προκειμένου να είναι συγκρίσιμα τα μεγέθη της συνδικαλιστικής πυκνότητας μεταξύ των διαφόρων χωρών χρησιμοποιείται το μέγεθος της πολιτικής μισθωτής απασχόλησης ως μέτρο της δυνητικής συμμετοχής. Αποκλείονται, δηλαδή, οι άνεργοι, οι αυτοαπασχολούμενοι και οι στρατιωτικοί (Visser, 2006: 43). Σύμφωνα με τον OECD (2011: 360) το πολιτικό εργατικό δυναμικό περιλαμβάνει το σύνολο του εργατικού δυναμικού, εξαιρουμένων των στρατιωτικών απασχολούμενων στις ένοπλες δυνάμεις.5 Έτσι η πολιτική μισθωτή απασχόληση αποκλείει τους αυτοαπασχολούμενους, τους συνταξιούχους, τους άνεργους, τους φοιτητές και τους στρατιωτικούς.

Έτσι, ο δείκτης που μπορεί να εξασφαλίσει τη συγκρισιμότητα μεταξύ των διαφόρων χωρών είναι:

3. Προσδιοριστικοί παράγοντες συμμετοχής στα συνδικάτα

Στη βιβλιογραφία αναφέρονται μια σειρά από παράγοντες οι οποίοι καθορίζουν τη συμμετοχή στα συνδικάτα. Για τους σκοπούς της παρούσας εργασίας ταξινομούμε τους προσδιοριστικούς παράγοντες συμμετοχής στα συνδικάτα, α) σε παράγοντες που σχετίζονται με τα προσωπικά χαρακτηριστικά, β) σε δομικούς παράγοντες, γ) σε θεσμικούς παράγοντες, δ) σε συμπεριφορικούς παράγοντες και εξετάζουμε τις δύο πρώτες κατηγορίες παραγόντων. Παρόμοιες κατηγορίες περιλαμβάνονται και στις ταξινομήσεις που υιοθετούνται από τους Ebbinghaus και Visser6 (1999) και από τους VandenBerg και Groot7 (1992˙ 1994).

α) Προσωπικά χαρακτηριστικά

Το επίπεδο εκπαίδευσης αποτελεί προσδιοριστικό παράγοντα συμμετοχής στα εργατικά σωματεία. Οι εργαζόμενοι χαμηλής ειδίκευσης και εκπαίδευσης (χαμηλότερης από δευτεροβάθμιας) και υψηλότερης εκπαίδευσης (τριτοβάθμιας) τείνουν να είναι λιγότερο συνδικαλισμένοι σε σχέση με τους εργαζόμενους μεσαίου επιπέδου εκπαίδευσης (δευτεροβάθμιας) (Ebbinghaus et al., 2011:111˙ Schnabel & Wagner, 2007: 22). Η διαφορά αυτή ερμηνεύεται από το γεγονός ότι οι υψηλότερης μόρφωσης μισθωτοί έχουν καλύτερη ατομική διαπραγματευτική δύναμη (συνεπώς έχουν λιγότερο ανάγκη τη συλλογική εκπροσώπηση) και συνήθως ταυτίζονται με τη διοίκηση παρά με το εργατικό κίνημα. Οι χαμηλότερης μόρφωσης και ειδίκευσης εργαζόμενοι αν και είναι πιο φιλικοί προς τα συνδικάτα, εξαιτίας της υψηλής εργασιακής τους αστάθειας έχουν μικρότερη πιθανότητα να είναι μέλη συνδικάτων (Schnabel & Wagner, 2007: 22).

β) Δομικοί παράγοντες

Στους δομικούς παράγοντες συμπεριλαμβάνονται παράγοντες που σχετίζονται με τη δομή της απασχόλησης όπως είναι η κατανομή της απασχόλησης μεταξύ των τριών τομέων παραγωγής, το μέγεθος της επιχείρησης, η κατανομή μεταξύ απασχόλησης στο δημόσιο και των ιδιωτικό τομέα, η διάδοση της μερικής απασχόλησης και των ατυπικών μορφών απασχόλησης.

Οι εργαζόμενοι σε κλάδους εξόρυξης πρώτων υλών και εν γένει στον δευτερογενή τομέα (μεταποίηση, κατασκευές) τείνουν να είναι περισσότεροι συνδικαλισμένοι σε σχέση με τους εργαζόμενους στο μη-βιομηχανικό τριτογενή τομέα παραγωγής (χρηματοπιστωτικός τομέας, εμπόριο, υπηρεσίες) με σημαντική εξαίρεση τον τομέα των μεταφορών. Η διαφοροποίηση αυτή σχετίζεται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε τομέα και ιδιαίτερα με το μέγεθος των επιχειρήσεων σε κάθε έναν από αυτούς. Μεταξύ των διαφόρων κλάδων του δευτερογενούς τομέα, μεγαλύτερη συμμετοχή στα συνδικάτα παρατηρείται σε εκείνους τους κλάδους οι οποίοι κυριαρχούνται από λίγες επιχειρήσεις μεγάλου μεγέθους και με μεγάλη αναλογία κεφαλαίου ανά εργαζόμενο (FreemanandMedoff, 1984: 32-33).

Το μέγεθος του δημόσιου τομέα και η συμμετοχή στα συνδικάτα συνδέονται θετικά (Ebbinghaus & Visser, 1999: 142). Εντός του δημόσιου τομέα, οι μεγάλης κλίμακας μονάδες απασχόλησης και ο μεγάλος βαθμός γραφειοκρατικοποίησης που τις χαρακτηρίζει, αυξάνουν το γενικό ενδιαφέρον των μισθωτώνγια τα συλλογικά τους συμφέροντα και τη συλλογική τους εκπροσώπηση. Έτσι οι μισθωτοί στο δημόσιο τομέα είναι περισσότερο πρόθυμοι να αναγνωρίσουν τα συνδικάτα (Bean & Holden, 1992: 56). Τα υψηλά ποσοστά συμμετοχής στα συνδικάτα των μισθωτών του δημόσιου τομέα συνδέονται επίσης με τη λανθάνουσα πολιτική επιρροή που ασκούν οι δημόσιοι υπάλληλοι καθιστώντας έτσι ευκολότερη την αναγνώρισή τους από τις κυβερνήσεις, αλλά και με τον υψηλό βαθμό εργασιακής ασφάλειας (Bean, 1994: 42; Hyman, 2008: 265˙ βλ. Ζησιμόπουλος και Οικονομάκης, 2012: 16). Έτσι, ο συνδικαλισμός είναι κυρίαρχος στο δημόσιο τομέακαι η αναγνώριση των συνδικάτων συνήθης. Αντίθετα τα συνδικάτα συναντούν δυσκολίες στο να προσεγγίσουν εργαζόμενους σε μικρής κλίμακας επιχειρήσεις του ιδιωτικού τομέα (Ebbinghaus et al., 2011:112).

Το μέγεθος της επιχείρησης/οργανισμού συνδέεται επίσης θετικά με τη συμμετοχή στα εργατικά σωματεία, καθώς όσο μεγαλύτερη είναι μια επιχείρηση ή ένας οργανισμός τόσο πιθανότερο είναι να υπάρχει σε αυτή σωματείο ή συνδικαλιστικοί εκπρόσωποι (Ebbinghaus et al., 2011: 112-113, 119˙ βλ. FreemanandMedoff, 1984: 32-33), γεγονός που επιδρά θετικά στη στρατολόγηση μελών και στην οργάνωση των συνδικάτων (Schnabel & Wagner, 2007:25).

4. Σημειώσεις για τη μέτρηση της συνδικαλιστικής πυκνότητας στην Ελλάδα

Η συμμετοχή στα ελληνικά συνδικάτα παρουσιάζει μια συνεχή πτωτική τάση τα τελευταία 20 χρόνια (βλ. Διάγραμμα 2). Ο Visser (2013) αναφέρει πως το 2011 υπήρξε μικρή αύξηση της συνδικαλιστικής πυκνότητας η οποία ανήλθε σε 25, 4% (για τα έτη 2009-2010 δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία). Αυτή η αύξηση της συνδικαλιστικής πυκνότητας συγκριτικά με το 2008 (24%) είναι αποτέλεσμα της ταχύτερης συρρίκνωσης της μισθωτής εργασίας (η ανεργία το τέταρτο τρίμηνο του 2012 ανήλθε σε 26% από 7, 9% το αντίστοιχο τρίμηνο του 20088 ) συγκριτικά με τη συρρίκνωση της συμμετοχής στα συνδικάτα.

Διάγραμμα 2. Συνδικαλιστική πυκνότητα στην Ελλάδα, 1977-2008

Πηγή: Visser, 2013.

Τα δεδομένα για τη μέτρηση της συνδικαλιστικής πυκνότητας στην Ελλάδα βασίζονται στα στοιχεία (administrativedata) που δίνονται από τις τριτοβάθμιες συνομοσπονδίες του δημόσιου (ΑΔΕΔΥ) και του ιδιωτικού τομέα (ΓΣΕΕ) (βλ. Visseretal., 2012: 3˙Eurofound, 2009: 34). Ως μέλη θεωρούνται οι εργαζόμενοι που ψήφισαν στις εκλογές των συνδικάτων. Τα καταστατικά των συνδικάτων ορίζουν πως το μέλος που έχει δικαίωμα να ψηφίσει πρέπει να είναι ταυτόχρονα και «οικονομικώς τακτοποιημένος» (paid-upmember), ωστόσο, όπως αναφέρει ο Κουζής (2009: 317) συχνά τα συνδικάτα δεν διαγράφουν τα μέλη που δεν πληρώνουν τη συνδρομή τους.

Ωστόσο, στην ελληνική αρθρογραφία/ βιβλιογραφία (βλ. Βερναρδάκης κ.ά., 2005: 8˙ Κάππος, 2005: 116-117) αναφέρεται πως συνήθως τα μεγέθη της συνδικαλιστικής πυκνότητας είναι υπερεκτιμημένα εξαιτίας της διόγκωσης του πραγματικού αριθμού των μελών από τα συνδικάτα για λόγους όμοιους με αυτούς που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη ενότητα.

5. Όψεις της απασχόλησης και της μισθωτής εργασίας στην Ελλάδα

Η μισθωτή εργασία στην Ελλάδα ως ποσοστό της συνολικής απασχόλησης παραμένει και σήμερα9 σε χαμηλά επίπεδα συγκριτικά με τις χώρες της Ε.Ε. Το 2012 αποτελούσε το 65, 37% της συνολικής απασχόλησης, ενώ για την Ε.Ε των 27 χωρών και τη Γερμανία τα αντίστοιχα ποσοστά ήταν 84, 26% και 89, 03%.10 Πρόκειται για χαρακτηριστικό που τονίζει την «αργή ανάπτυξη των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής στην Ελλάδα» (Κουζής, 2007: 48).

Σημαντικό επίσης χαρακτηριστικό είναι η μεγάλη διασπορά της απασχόλησης στις μικρού μεγέθους επιχειρήσεις. Όπως φαίνεται και στον Πίνακα 1, το 85, 2% της απασχόλησης αντιστοιχεί σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Δηλαδή, στη μέση ελληνική επιχείρηση απασχολούνται 3, 2 άτομα και με αναγωγή στη μισθωτή απασχόληση περίπου 2 εργαζόμενοι ανά επιχείρηση.11

Πίνακας 1. Κατανομή της απασχόλησης ανά μέγεθος επιχείρησης, 2011*

Πηγή: European Commission (2012).

*Εκτιμήσεις.

**Πολύ μικρές <10 απασχολούμενοι, Μικρές < 50 απασχολούμενοι, Μεσαίες < 250 απασχολούμενοι, Μεγάλες ≥ 250 απασχολούμενοι ( European Commission , 2003̇ 2005).

Σημείωση: Τα στοιχεία αναφέρονται στην «επιχειρηματική οικονομία».

	Επιχειρήσεις	Απασχόληση
	Ελλάδα	ΕΕ-27	Ελλάδα	ΕΕ-27
Μέγεθος**	Αριθμός	Ποσοστό	Ποσοστό	Αριθμός	Ποσοστό	Ποσοστό
Πολύ μικρές	703648	96, 6%	92, 2%	1338671	57, 1%	29, 6%
Μικρές	21586	3, 0%	6, 5%	404290	17, 2%	20, 6%
Μεσαίες	2649	0, 4%	1, 1%	255492	10, 9%	17, 2%
ΜΜΕ	727883	99, 9%	99, 8%	1998453	85, 2%	67, 4%
Μεγάλες	399	0, 1%	0, 2%	346200	14, 8%	32, 6%
Σύνολο	728282	100, 0%	100, 0%	2344653	100, 0%	100, 0%

Το χαρακτηριστικό αυτό είναι καθοριστικής σημασίας καθώς στις μικρού μεγέθους επιχειρήσεις είναι περισσότερο πιθανόν να αναπτυχθεί η εργοδοτική τρομοκρατία επηρεάζοντας αρνητικά τη δράση των συνδικάτων και τη συμμετοχή σε αυτά. Από την άλλη πλευρά, οι διαπροσωπικές σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των εργαζομένων που απασχολούνται σε μικρές επιχειρήσεις και των εργοδοτών, οι οποίοι συχνά απασχολούνται ως άμεσοι εργαζόμενοι στην παραγωγική διαδικασία, είναι ένας άλλος παράγοντας που αποθαρρύνει τη συμμετοχή σε συνδικαλιστικές οργανώσεις (βλ. Κατσορίδας, 2002: 123-128).

Η συνολική απασχόληση στο δημόσιο τομέα στην Ελλάδα ακολουθεί τα τελευταία χρόνια το μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ (Ζησιμόπουλος και Οικονομάκης, 2012: 21). Η απασχόληση στη γενική κυβέρνηση (στενός δημόσιος τομέας) είναι κατά πολύ μικρότερη αυτής των χωρών του ΟΟΣΑ (βλ. Διάγραμμα 3).

Διάγραμμα 3. Δημόσια απασχόληση στην Ελλάδα ως ποσοστό του εργατικού δυναμικού (2001, 2011).

Πηγή: OECD (2013: 103), επεξεργασία των συγγραφέων.

Σημείωση: Οι υπολογισμοί βασίζονται στα διαθέσιμα στοιχεία από 23 χώρες μέλη του OECD. Μη διαθέσιμα ή ανεπαρκή στοιχεία για Αυστραλία, Χιλή, Τουρκία και Βραζιλία.

Από το σύνολο της μισθωτής απασχόλησης κατά την περίοδο διεξαγωγής της παρούσας έρευνας, το 63, 13% εργαζόταν στον ιδιωτικό τομέα και το 36, 87% στο δημόσιο τομέα (ευρύτερο και στενό δημόσιο τομέα) (Διάγραμμα 4).

Διάγραμμα 4. Κατανομή των μισθωτών σε ιδιωτικό και δημόσιο τομέα,

δ΄ τρίμηνο 2012.

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία των συγγραφέων.

Σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η κατανομή των μισθωτών ανά επίπεδο εκπαίδευσης. Όπως προκύπτει από το Διάγραμμα 5 οι μισθωτοί που είναι απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης προσεγγίζουν το 50% του συνόλου των μισθωτών. Η αύξηση του ποσοστού της συγκεκριμένης κατηγορίας κατά τη δεκαετία 2002-2012 ήταν της τάξης του 15%. Προκύπτει, δηλαδή, κατά τις τελευταίες δεκαετίες μια όλο και υψηλότερη εκπαιδευτική στάθμη της μισθωτής εργασίας στην Ελλάδα.

Διάγραμμα 5. Κατανομή μισθωτών ανά επίπεδο εκπαίδευσης.

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ (2012), επεξεργασία των συγγραφέων.

Σχετικά με την κατανομή των μισθωτών ανά τομέα παραγωγής, από το Διάγραμμα 6 προκύπτει ότι η συντριπτική πλειοψηφία της μισθωτής εργασίας συγκεντρώνεται στον τριτογενή τομέατόσο στην Ελλάδα όσο και στην ΕΕ των 27.12 Ωστόσο, το ποσοστό της μισθωτής εργασίας στον τριτογενή τομέα στην Ελλάδα είναι κατά 8 ποσοστιαίες μονάδες μεγαλύτερο από το αντίστοιχο του μέσου όρου των 27 χωρών της Ε.Ε. Το αντίστροφο συμβαίνει με το ποσοστό των απασχολούμενων στο δευτερογενή τομέα.

Διάγραμμα 6. Κατανομή των μισθωτών ανά τομέα παραγωγής,

δ΄ τρίμηνο 2012.

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ (2012), Eurostat, επεξεργασία των συγγραφέων.

6. Μεθοδολογία

Η παρούσα μελέτη αποτελεί τμήμα μιας ευρύτερης περιγραφικής έρευνας η οποία έλαβε χώρα το τέταρτο τρίμηνο του 2012. Η έρευνα αυτή πραγματοποιήθηκε σε πανελλαδική κλίμακα και συλλέχθηκαν 4.012 πλήρως απαντημένα και έγκυρα ερωτηματολόγια που αποτελούν και το δείγμα της συνολικής έρευνας.

Σύμφωνα με τη θεωρητική προσέγγιση της παρούσας μελέτης, το ποσοστό συνδικαλιστικής πυκνότητας έχει υπολογισθεί ως προς την πολιτική μισθωτή απασχόληση και έχουν αποκλειστεί κατά τον υπολογισμό του το στρατιωτικό προσωπικό των ενόπλων δυνάμεων καθώς επίσης και οι μη ενεργές ομάδες. Συνεπώς απομονώσαμε από το αρχικό δείγμα (4.012), κατάλληλο δείγμα 896 απαντήσεων απασχολούμενων μισθωτών, σταθμισμένο ως προς τον κλάδοπαραγωγής, το φύλλο και την ηλικία.

Στο γράφημα που ακολουθεί παρουσιάζονται οι μεταβλητές που χρησιμοποιήθηκαν. Η μεταβλητή απόκρισης, της οποίας τις μεταβολές επιθυμούμε να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε, και οι ερμηνευτικές μεταβλητές των οποίων οι μεταβολές ελέγχουμε αν προκαλούν στατιστικά σημαντική μεταβολή και στη μεταβλητή απόκρισης.

Συνδικαλιστική Πυκνότητα Επίπεδο εκπαίδευσης * Τομέας παραγωγής * Δημόσιος/Ιδιωτικός τομέας * Μέγεθος επιχείρησης/οργανισμού

Με τη χρήση πολυπαραγοντικής ανάλυση διακύμανσης εξετάσαμε την επίδραση κάθε παράγοντα στη μεταβλητή απόκρισης. Ελέγχθηκαν επίσης και οι αλληλεπιδράσεις όλων των πιθανών συνδυασμών μεταξύ των τεσσάρων παραγόντων, κάθε μία ως ξεχωριστός παράγοντας. Για κάθε παράγοντα, η αλληλεπίδραση που βρέθηκε να επιδρά στατιστικά σημαντικά στη μεταβλητή απόκρισης ελέγχθηκε σε δεύτερο επίπεδο προκειμένου να προσδιοριστεί το πρόσημο της επίδρασης.

7. Αποτελέσματα

Από την επεξεργασία των στοιχείων προέκυψε πως η συμμετοχή των μισθωτών στα συνδικάτα (συνδικαλιστική πυκνότητα) ανέρχεται σε 21, 54% της συνολικής (πολιτικής) μισθωτής απασχόλησης.13 Σε συνθήκες συρρίκνωσης της μισθωτής απασχόλησης, το ποσοστό αυτό υποδεικνύει την αποστοίχιση των μισθωτών από τα συνδικάτα σε σχετικά και απόλυτα μεγέθη.

Πολυπαραγοντική ανάλυση

Στον Πίνακα 2 που ακολουθεί παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της πολυπαραγοντικής ανάλυσης διακύμανσης (ANOVA). Εστιάζουμε στις στατιστικά σημαντικές κύριες επιδράσεις αλλά και αλληλεπιδράσεις. Οι παράγοντες χωρίς κάποια ένδειξη στη στήλη sign δεν μπορούν να θεωρηθούν ως στατιστικά σημαντικοί για οποιοδήποτε επίπεδο σημαντικότητας.

Πίνακας 2.
Παράγοντας /Συνδυασμός παραγόντων	Sign	Επίδραση
Επίπεδο εκπαίδευσης	***	Πίνακας 2
Τομέας παραγωγής		Πίνακας 2
Δημόσιος /Ιδιωτικός τομέας	***	Πίνακας 2
Μέγεθος επιχείρησης	***	Πίνακας 2
Επίπεδο εκπαίδευσης – Δημόσιος /Ιδιωτικός τομέας	*	Πίνακας 5
Επίπεδο εκπαίδευσης - Μέγεθος επιχείρησης	**	Πίνακας 6
Δημόσιος/Ιδιωτικός τομέας – Μέγεθος επιχείρησης	***	Πίνακας 7
Επίπεδο εκπαίδευσης – Δημόσιος /Ιδιωτικός τομέας - Μέγεθος επιχείρησης

Signif. codes: 0 ‘***’ 0.001 ‘**’ 0.01 ‘*’ 0.05 ‘.’ 0.1 ‘ ’ 1

Κύριες επιδράσεις

Από τη μονοπαραγοντική ανάλυση προέκυψε πως μόνο οι τρεις από τις τέσσερις υπό εξέταση μεταβλητές επηρεάζουν στατιστικά σημαντικά τις απαντήσεις των ερωτώμενων σχετικά με το αν συμμετέχουν ή όχι σε σωματείο/συνδικάτο. Από τον Πίνακα 3 προκύπτει ότι την εντονότερη θετική επίδραση στη διαμόρφωση του μεγέθους της συνδικαλιστικής πυκνότητας ασκεί το μέγεθος της επιχείρησης και συγκεκριμένα από 50 έως 250 μισθωτούς. Την εντονότερη αρνητική επίδραση ασκεί η κατανομή της απασχόλησης σε δημόσιο/ιδιωτικό τομέα και συγκεκριμένα η απασχόληση στον ιδιωτικό τομέα.

Πίνακας 3. Γενικευμένο γραμμικό υπόδειγμα
Κατηγορίες	Sing.	Beta
Επίπεδο εκπαίδευσης
Τριτοβάθμια	**	0.0972
Μεταπτυχιακό	***	0.1483
Μέγεθος επιχείρησης/οργανισμού
10 έως 19	*	0.1083
20 έως 49	***	0.2624
50 έως 250	***	0.3335
Πάνω από 250	***	0.1658
Δημόσιοι υπάλληλοι / Άλλοι
Δημόσιοι υπάλληλοι	***	0.2356
Δημόσιος / Ιδιωτικός
Ιδιωτικός τομέας	***	-0.1734
Τομέας παραγωγής
Δευτερογενής	(-)	(-)
Τριτογενής	(-)	(-)

Από τον Πίνακα 3 και από το Διάγραμμα 7 προκύπτει ότι οι μισθωτοί που έχουν αποφοιτήσει από την τριτοβάθμια εκπαίδευση – και εντονότερα όσοι είναι κάτοχοι μεταπτυχιακών τίτλων – τείνουν να συμμετέχουν σε μεγαλύτερο βαθμό στα συνδικάτα έναντι των μισθωτών χαμηλότερης εκπαιδευτικής στάθμης. Το εύρημα αυτό δεν επιβεβαιώνει την υπόθεση που εξάγεται από τη θεωρητική επισκόπηση, σύμφωνα με την οποία η χαμηλότερης και η υψηλότερης εκπαιδευτικής στάθμης μισθωτοί τείνουν να συμμετέχουν σε μικρότερο βαθμό στα συνδικάτα συγκριτικά με τους μισθωτούς μεσαίων βαθμίδων εκπαίδευσης. Λαμβάνοντας υπόψη τον Πίνακα 3 και τη θετική αλληλεπίδραση της εκπαίδευσης με το δημόσιο τομέα, μπορούμε να ερμηνεύσουμε αυτή τη διαφοροποίηση από το γεγονός ότι οι απόφοιτοι τριτοβάθμιας και κάτοχοι μεταπτυχιακών τίτλων αποτελούν αθροιστικά μεγαλύτερο ποσοστό της απασχόλησης στο δημόσιο τομέα (Πίνακας 4) όπου υπάρχει μεγαλύτερη εργασιακή ασφάλεια και ευνοείται η συμμετοχή στα συνδικάτα. Ωστόσο, το εύρημα αυτό απαιτεί περαιτέρω συγκριτική έρευνα αναφορικά με τη σύνθεση των μισθωτών σε ιδιωτικό και δημόσιο τομέα ανά επίπεδο εκπαίδευσης με άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Πίνακας 4. Κατανομή μισθωτών ανά επίπεδο εκπαίδευσης σε Δημόσιο / Ιδιωτικό τομέα.
	Βασικές	Μεταλυκειακές	ΤΕΙ	ΑΕΙ	Master	PhD
Δημόσιος	20.1%	11.4%	17.1%	29.4%	18.3%	3.6%
Ιδιωτικός	32.3%	11.5%	18.8%	23.3%	13.5%	0.5%

Διάγραμμα 7. Συνδικαλιστική πυκνότητα ανά επίπεδο εκπαίδευσης

Αναφορικά με το μέγεθος της επιχείρησης, από τον Πίνακα 3 και το Διάγραμμα 8 προκύπτει πως το μέγεθος της επιχείρησης επιδρά θετικά στη διαμόρφωση του ύψους της συνδικαλιστικής πυκνότητας καθώς αυξάνεται το μέγεθος, με εντονότερη στις επιχειρήσεις που απασχολούν από 50 έως 250 εργαζόμενους. Ωστόσο, αυτή η επίδραση μετριάζεται στις επιχειρήσεις με περισσότερους από 250 εργαζόμενους. Μια πιθανή ερμηνεία αυτής της διαφοροποίησης είναι η αύξηση των ορίων (μαζικών) απολύσεων για τις μεγάλες επιχειρήσεις που επιβλήθηκε με τους νόμους που ακολούθησαν την εφαρμογή του πρώτου Μνημονίου, 14 εντείνοντας τον φόβο έναντι των απολύσεων και αποθαρρύνοντας τη συμμετοχή στα συνδικάτα.

Διάγραμμα 8. Συνδικαλιστική πυκνότητα ανά μέγεθος επιχείρησης

Από την ανάλυση των δεδομένων προκύπτει επίσης πως οι μισθωτοί του δημόσιου τομέα τείνουν να συμμετέχουν στα συνδικάτα σε υψηλότερα ποσοστά έναντι των μισθωτών του ιδιωτικού τομέα (βλ. Διάγραμμα 9). Το αποτέλεσμα αυτό είναι συνεπές με προϋπάρχουσες έρευνες.

Διάγραμμα 9. Συνδικαλιστική πυκνότητα σε δημόσιο/ιδιωτικό τομέα

Ωστόσο, όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 10 διαφοροποιούνται τα επίπεδα συνδικαλιστικής πυκνότητας όταν γίνεται διαχωρισμός των μισθωτών ανάμεσα σε εκείνους που καλύπτονται από την ΑΔΕΔΥ (μόνιμοι δημόσιοι υπάλληλοι) και σε εκείνους που καλύπτονται από τη ΓΣΕΕ (μισθωτοί του ιδιωτικού τομέα και μισθωτοί του δημοσίου υπό καθεστώς συμβάσεων ιδιωτικού δικαίου).

Διάγραμμα 10. Συνδικαλιστική πυκνότητα δημοσίων υπαλλήλων/μισθωτών ιδιωτικού δικαίου

Αλληλεπιδράσεις δύο παραγόντων

Από τον Πίνακα 5 προκύπτει πως οι μισθωτοί του δημόσιου τομέα τείνουν να συμμετέχουν στα συνδικάτα περισσότερο, συγκριτικά με τους μισθωτούς του ιδιωτικού τομέα και από αυτούς εντονότερα διαφοροποιούνται οι μισθωτοί που έχουν πραγματοποιήσει μεταπτυχιακές σπουδές.

Πίνακας 5. Γενικευμένο γραμμικό υπόδειγμα
Επίπεδο εκπαίδευσης με δημόσιο/ιδιωτικό τομέα	Εκπαίδευση	Δημόσιος/Ιδιωτικός	Sign. level	Beta
Βασικές/Μεταλυκειακές	Δημόσιος	*	0.1338
Τριτοβάθμια	Δημόσιος	*	0.1384
Μεταπτυχιακές	Δημόσιος	***	0.3002

Αναφορικά με την αλληλεπίδραση του επιπέδου εκπαίδευσης και του μεγέθους της επιχείρησης, από τον Πίνακα 6 προκύπτει πως επιτείνεται η τάση χαμηλότερης συμμετοχής σε μικρότερες επιχειρήσεις (από 1 έως 9 εργαζόμενους) για του μισθωτούς με βασικές/μεταλυκειακές σπουδές και τους αποφοίτους τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Το γεγονός ότι δεν εμφανίζεται συσχέτιση ανάμεσα σε μέγεθος επιχείρησης από 1-9 και Μεταπτυχιακό επίπεδο σπουδών ερμηνεύεται από το γεγονός ότι είναι πολύ μικρό το ποσοστό τους σε αυτές τις επιχειρήσεις.15 Ο συνδυασμός τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και μεγέθους επιχείρησης/οργανισμού από 50 έως 250 εργαζόμενους κάνει εντονότερη την τάση συμμετοχής, επιβεβαιώνοντας και επιτείνοντας τις τάσεις σχετικά με το συγκεκριμένο επίπεδο εκπαίδευσης και το συγκεκριμένο μέγεθος επιχείρησης που αναδείχθηκαν στον Πίνακα 3.

Πίνακας 6. Γενικευμένο γραμμικό υπόδειγμα
Επίπεδο εκπαίδευσης με μέγεθος επιχείρησης - οργανισμού	Εκπαίδευση	Μέγεθος επιχείρησης	Sign. level	Beta
Βασικές/Μεταλυκειακές	1 έως 9	**	-0.2019
Τριτοβάθμια	1 έως 9	*	-0.1725
Τριτοβάθμια	50 έως 250	***	0.3284

Από τον Πίνακα 7 προκύπτει η εντονότερη τάση συμμετοχής των εργαζόμενων στους μικρούς οργανισμούς του δημόσιου τομέα – εύρημα που έρχεται σε αντίθεση με τη βιβλιογραφία – κάτι που πιθανόν να μπορεί να ερμηνευθεί από το γεγονός ότι η έντονα γραφειοκρατική δομή των οργανισμών του δημοσίου αποθαρρύνει παρά ενισχύει τη συλλογική δράση. Αντίθετα, η αρνητική τάση συμμετοχής των μισθωτών του ιδιωτικού σε επιχειρήσεις από 1-19 εργαζόμενους, ερμηνεύεται από παράγοντες που έχουν αναφερθεί στη βιβλιογραφία, όπως η διευκόλυνση της ανάπτυξης εργοδοτικής τρομοκρατίας.Επιπλέον, με βάση το υπάρχον νομικό πλαίσιο, συνδικάτα μπορούν να ιδρυθούν με ελάχιστη προϋπόθεση τη συμμετοχή 20 μισθωτών (βλ. άρθρο 78 Αστικού Κώδικα και νόμο 1.264/1982), παράγοντας που δεν ευνοεί τη συλλογική δράση των εργαζομένων στις επιχειρήσεις με λιγότερους από 20 εργαζόμενους.

Τέλος, από τον Πίνακα 7 προκύπτει η εντονότερη τάση συμμετοχής των μισθωτών του ιδιωτικού τομέα σε επιχειρήσεις με 50 έως 250 εργαζόμενους. Η ανάλυση αυτού του ευρήματος ενισχύει το επιχείρημα ότι υπάρχει μια τάση συγκράτησης της συνδικαλιστικής συμμετοχής στις πολύ μεγάλες επιχειρήσεις, όπως εντοπίστηκε στον πίνακα 2. Το εύρημα της θετικής επίδρασης του μικρού μεγέθους επιχειρήσεων/οργανισμών του δημόσιου τομέα ερμηνεύει πιθανόν το γιατί συγκρατείται η συμμετοχή στις μεγάλου μεγέθους επιχειρήσεις/οργανισμούς.

. Πίνακας 7. Γενικευμένο γραμμικό υπόδειγμα
Δημόσιος/Ιδιωτικός τομέας με μέγεθος επιχείρησης - οργανισμού	Δημόσιος/Ιδιωτικός	Μέγεθος επιχείρησης	Sign. level	Beta
Δημόσιος	1 έως 9	*	0.2083
Ιδιωτικός	1 έως 9	***	-0.1835
Δημόσιος	10 έως 19	*	0.1870
Ιδιωτικός	10 έως 19	*	-0.1234
Ιδιωτικός	50 έως 250	***	0.2870

8. Συμπεράσματα

Στην παρούσα εργασία επιχειρήσαμε να διερευνήσουμε το μέγεθος της συνδικαλιστικής πυκνότητας στην Ελλάδα την περίοδο της τρέχουσας κρίσης αλλά και τέσσερις προσδιοριστικούς παράγοντες της συμμετοχής στα συνδικάτα. Από τα αποτελέσματα της έρευνας προκύπτει η συρρίκνωση της συμμετοχής των μισθωτών στα συνδικάτα σε σχετικά αλλά και απόλυτα μεγέθη. Από τους παράγοντες που διερευνήσαμε προέκυψε πως ο τομέας παραγωγής δεν ασκεί στατιστικά σημαντική επίδραση στη διαμόρφωση του μεγέθους της συνδικαλιστικής πυκνότητας.

Σε σχέση με το επίπεδο εκπαίδευσης προέκυψε πως οι μισθωτοί που είναι απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και κάτοχοι μεταπτυχιακών τίτλων, τείνουν να συμμετέχουν σε μεγαλύτερο βαθμό στα συνδικάτα έναντι των υπόλοιπων μισθωτών. Το μέγεθος της επιχείρησης ασκεί θετική επίδραση στη διαμόρφωση του ύψους της συνδικαλιστικής πυκνότητας. Εντονότερη είναι η τάση των μισθωτών που εργάζονται σε επιχειρήσεις/οργανισμούς με 50 έως 250 εργαζόμενους. Επιπλέον, οι μισθωτοί του δημόσιου τομέα τείνουν να συμμετέχουν στα συνδικάτα σε υψηλότερα ποσοστά συγκριτικά με τους εργαζόμενους του ιδιωτικού τομέα.

Από την ανάλυση των αλληλεπιδράσεων προέκυψε η εντονότερη τάση συμμετοχής στα συνδικάτα των μισθωτών του δημόσιου τομέα που είναι κάτοχοι μεταπτυχιακών τίτλων σπουδών. Επιπροσθέτως, μισθωτοί σε μικρές επιχειρήσεις που είναι απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και όσοι έχουν πραγματοποιήσει βασικές/ μεταλυκειακές σπουδές τείνουν να συμμετέχουν σε μικρότερο βαθμό στα συνδικάτα. Τέλος, προέκυψε πως στις μικρού μεγέθους επιχειρήσεις/οργανισμούς – από 1 έως 19 εργαζόμενους – του δημόσιου τομέα είναι θετική η τάση συμμετοχής στα συνδικάτα, ενώ αντίθετα στις αντίστοιχου μεγέθους επιχειρήσεις του ιδιωτικού τομέα είναι αρνητική η τάση συμμετοχής. Η απασχόληση στον ιδιωτικό τομέα σε επιχειρήσεις από 50 έως 250 εργαζόμενους επηρεάζει έντονα θετικά τη συμμετοχή στα συνδικάτα.

Βιβλιογραφία

Bean, R and Holden, K. (1992). Cross-national differences in trade union membership in OECD countries. Industrial Relations Journal, 23(1): 52-59.

Bean, R. (1994). Comparative Industrial Relations: an introduction to cross-national perspectives. London: Routledge.

Chang, C. and Sorrentino, C. (1991). Union Membership Statistics in 12 Countries. Monthly Labor Review, 114: 46-53.

Ebbinghaus, B. and Visser, J. (1999). When Institutions Matter: Union Growth and Decline in Western Europe, 1950-1995. European Sociological Review, 15(2): 135-158.

Ebbinghaus, B., Göbel, C. and Koos, S. (2011). Social capital, ‘Ghent’ and workplace contexts matter: Comparing union membership in Europe. European Journal of Industrial Relations, 17(2): 107-124.

Eurofound (2009). Trade union membership 2003–2008. Διαθέσιμο σε: http://www.eurofound.europa.eu/docs/eiro/tn0904019s/tn0904019s.pdf.

European Commission (2003). COMMISSION RECOMMENDATION of 6 May 2003 concerning the definition of micro, small and medium-sized enterprises, 2003/361/EC.

European Commission (2005). The new SME definition: User guide and model declaration. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities. Official Journal of the European Union.

European Commission (2012). Enterprise and Industry – SBA Fact Sheet 2012 Greece. Διαθέσιμο σε: http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/facts-figures-analysis/performance-review/files/countries-sheets/2012/greece_en.pdf.

Eurostat. Online database, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statistics/search_database.

Freeman, R. and Medoff, J. (1984). What do unions do? New York: Basic Books.

Hayter, S. and Stoevska, V. (2011). Social Dialogue Indicators: International Statistical Inquiry 2008-09. Geneva: International Labour Office.

Hyman, R. (1975). Industrial Relations: A Marxist Introduction. London: Macmillan.

Hyman, R. (1989). The Political Economy of Industrial Relations: Theory and Practice in a Cold Climate. London: Macmillan.

Hyman, R. (2008). The State in Industrial Relations. In Blyton, P., Bacon, N., Fiorito, J. and Heery, E. (eds) The SAGE Handbook of Industrial Relations. London: SAGE Publications.

Kelly, J. and Bailey, R. (1989). British trade union membership, density and decline in the 1980s: a research note. Industrial Relations Journal, 20: 54–61.

Lawrence, S. and Ishikawa, J. (2005). Trade union membership and collective bargaining coverage: Statistical concepts, methods and findings. Geneva: International Labour Office.

Leat, M. (2007). Exploring Employee Relations. Oxford: Butterworth-Heinemann.

Meng, R. (1990). The relationship between unions and job satisfaction. Applied Economics, 22: 1635-1648.

OECD (2011). Labour Force Statistics 2010. OECD Publishing.

OECD Employment database. http://www.oecd.org/employment/emp/onlineoecdemploymentdatabase.htm.

OECD (2013). Government at a Glance 2013. OECD Publishing.

Salamon, M. (2000). Industrial Relations: Theory and Practice. Edinburgh: Prentice Hall.

Schnabel, C. and Wagner, J. (2007). Union density and determinants of union membership in 18 EU countries: Evidence from micro data, 2002/03. Industrial Relations Journal, 38(1): 5-32.

Scruggs, L. (2002). The Ghent System and Union Membership in Europe, 1970-1996 Political Research Quarterly, 55(2): 275-297.

Van denBerg, A. and Groot, W. (1992). Union membership in the Netherlands: A cross-sectional analysis. Empirical Economics, 17: 537-564.

Van denBerg, A. and Groot, W. (1994). Why union density has declined. European Journal of Political Economy, 10: 749-763.

Visser, J (1991). Trends in Trade Union Membership. In OECD Employment Outlook 1991: 97-134.Paris: OECD.

Visser, J. (1992). The Strength of Labour Movements in Advanced Capital Democracies: Social and Organizational Variations. In: Regini, M. (ed.) The Future of Labour Movements. London: Sage.

Visser, J. (2006). Union Membership Statistics in 24 Countries, Monthly Labor Review, January, 38–49.

Visser, J. (2013). ICTWSS: Database on Institutional Characteristics of Trade Unions, Wage Setting, State Intervention and Social Pacts in 34 countries between1960 and 2012 (Version 4.0). Διαθέσιμο σε: http://www.uva-aias.net/207.

Visser, J. Martin, S. and Tergeist, P. (2012). Trade union members and union density in OECD countries: Sources and definitions. Διαθέσιμο σε: http://www.oecd.org/employment/emp/Trade%20union%20density_Sources%20and%20methodology.pdf.

Webb, S and Webb, B. (1920). The history of trade unionism. London: Chiswick.

Western, B. (1995). A Comparative Study of Working-Class Disorganization: Union Decline in Eighteen Advanced Capitalist Countries. American Sociological Review, 60(2): 179-201.

Βερναρδάκης, Χ., Μαυρέας, Κ. και Πατρώνης, Β. (2005). «Συνδικάτα και σχέσεις εκπροσώπησης στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1990-2004». Ανακοίνωση στο 10ο Συνέδριο του Ιδρύματος Καράγιωργα με θέμα: Εργασία και Πολιτική - Συνδικαλισμός και Οργάνωση Συμφερόντων στην Ελλάδα (1974-2004), 18-21 Μαΐου 2005, Πάντειο Πανεπιστήμιο.

ΕΛΣΤΑΤ (2013). Έρευνα Εργατικού Δυναμικού: Β΄ τρίμηνο 2013. Διαθέσιμο σε: http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/PAGE-themes?p_param=A0101&r_param=SJO01&y_param=2013_02&mytabs=0.

ΕΛΣΤΑΤ (2013). Έρευνα Εργατικού Δυναμικού: Β΄ τρίμηνο 2013. Διαθέσιμο σε: http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/BUCKET/A0101/Other/A0101_SJO01_TB_QQ_04_2002_13_F_BI_0.pdf.

Ζησιμόπουλος, Γ. και Οικονομάκης, Γ. (2012). Εργασιακές Σχέσεις στην Ελλάδα: ο αντίκτυπος της αναδιάρθρωσης του δημόσιου τομέα. Θέσεις, 122: 13-36.

Κάππος, Κ. (2005). Η κατάσταση της εργατικής τάξης. Αθήνα: Αλήθεια.

Κατσορίδας, Δ. (2002). Το ζήτημα της συνδικαλιστικής εκπροσώπησης: προβλήματα μορφής και συγκρότησης των συνδικάτων στην εποχή του νεοφιλελευθερισμού. Θέσεις, 78: 103-136.

Κουζής, Γ. (2007). Τα χαρακτηριστικά του ελληνικού συνδικαλιστικού κινήματος: αποκλίσεις και συγκλίσεις με τον ευρωπαϊκό χώρο. Αθήνα: Gutenberg.

Λένιν, Β.Ι. (1975). Τι να κάνουμε; Τα φλέγοντα ζητήματα του κινήματός μας. Αθήνα: Θεμέλιο.

Λένιν, Β.Ι. (1977). Για τα συνδικάτα. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.

Λένιν, Β.Ι. (1982). Ένα βήμα μπρος, δυο βήματα πίσω: η κρίση μέσα στο κόμμα. Αθήνα: Θεμέλιο.

Μαρξ, Κ. (2003). Μισθός, τιμή και κέρδος. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.

Μαρξ, Κ. (2007). Κριτική του προγράμματος της Γκότα. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.

Μπατίκας, Κ. (1994). Συνδικάτα και πολιτική. Αθήνα: Εργοεκδοτική.