ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΕΠΙ ΚΑΤΑΠΑΤΗΜΕΝΗΣ ΓΗΣ

ΚΑΙ ΥΠΟΤΕΛΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ

του Βασίλη Δρουκόπουλου

“I am monarch of all I survey,
My right there is none to dispute,
From the centre all round to the sea,
I am lord of the fowl and the brute.”

Wm. Cowper, “The Solitude of Alexander Selkirk” (1782).

Α. Η Ζωή και οι Περιπέτειες του Ροβινσώνα Κρούσου (1719) του DanielDefoe κρίνεται ότι αποτελεί το τρίτο πιο διαβασμένο βιβλίο της αγγλικής γλώσσας. Μόνον η Βίβλος και το Pilgrim’ s Progress (1678) του JohnBunyan το ξεπερνούν. Επίσης, έχει αποκληθεί ως το πρώτο αγγλικό μυθιστόρημα, αν και πολλά άλλα έργα διεκδικούν αυτή την πρωτοκαθεδρία (en.wikipedia. org/First_novel_in_English). Η έμπνευση του Defoe προήλθε από την αληθινή ιστορία ενός Σκωτσέζου ναυτικού, του Alexander Selkirk, που, ως ναυαγός, πέρασε τέσσερα χρόνια και τέσσερις μήνες στο νησί Juan Fernandez του νότιου Ειρηνικού πριν επανέλθει στον «πολιτισμένο» κόσμο το 1709.

Το βιβλίο έχει περάσει στην κοινή συνείδηση, μεταξύ άλλων, ως μια ιστορία επαινετού ατομικισμού σ’ ένα ερημικό περιβάλλον, αποτελεσματικής επιβίωσης απέναντι σε αντίξοες συνθήκες, πολυμήχανης εφευρετικότητας και προβολής των αξιών της ανερχόμενης μεσαίας επιχειρηματικής τάξης εκείνης της εποχής. Σε δεύτερη μοίρα παραδοχής και σχολιασμού έχουν περιέλθει άλλα συμβάντα που καταγράφονται στο ειδυλλιακό φως του εξωτικού παραδείσου και που χαρακτηρίζονται από: την προβολή της φυλετικής ανωτερότητας και κυριαρχίας, την προσφυγή σε εξαναγκασμό και ωμή καταπίεση ως μέσα εκμετάλλευσης και την απολογητική υπεράσπιση της αποικιοκρατικής επεκτατικότητας. Σε μερικά από αυτά θα επανέλθουμε πιο κάτω.

Πέραν της εντυπωσιακής διείσδυσης στο δημόσιο χώρο, το βιβλίο χρησιμοποιήθηκε εντατικά από οικονομολόγους για τη διευκόλυνση, μέσω της παραδειγματοποίησης, της αναλυτικής επεξεργασίας και ευδίδακτης μετάδοσης εννοιών και όρων. Ο Μαρξ μπορεί αναμφίβολα να θεωρηθεί ως ο πρώτος που αναγνώρισε τη γοητεία που άσκησε το πρότυπο του Ροβινσώνα σε μερικούς από τους σύγχρονούς του οικονομολόγους. Όμως θεώρησε ότι η χρήση της ροβινσώνειας οικονομίας δεν αποτελούσε μόνον ένα εργαλείο που θα διευκόλυνε την ανάλυση, αλλά θα βοηθούσε στη διάδοση της άποψης ότι το άτομο στην αστική κοινωνία αντιμετωπίζει τα υπόλοιπα μέλη της ξεχωριστά και αυτή την ίδια συνολικά ως εξωτερική αναγκαιότητα και ως απλά μέσα για την επιδίωξη των ιδιωτικών του σκοπών.1 Στην Εισαγωγή των Grundrisse (Εκδόσεις α/συνέχεια, μτφρ. Γιάννης Χοντζέας, Αθήνα, 1982: 13-15) ο Μαρξ παρατηρεί: «[...] Οι ροβινσιονάδες δεν έκφραζαν καθόλου όπως ισχυρίζονται οι ιστορικοί του πολιτισμού απλά μια αντίδραση στην υπέρμετρη επιτήδευση και μια επιστροφή σε μια παρεξηγημένη φυσική ζωή που ερμηνευόταν άσχημα μέχρι τότε. [...] Στην πραγματικότητα, πρόκειται για προηχήσεις της “Αστικής Κοινωνίας”, που κυοφορήθηκε από τον 16ο αιώνα και προχώρησε με γιγάντια βήματα προς την ωριμότητά της στη διάρκεια του 18ου αιώνα. Στην κοινωνία αυτή επικρατεί ο ελεύθερος ανταγωνισμός, το άτομο εμφανίζεται απελευθερωμένο από φυσικούς και άλλους δεσμούς [...] Να σκεφθούμε πως η γλώσσα μπορεί να αναπτυχθεί χωρίς άτομα που να ζουν και να μιλάνε μαζί είναι τόσο παράλογο όσο και η ιδέα μιας παραγωγής που πραγματοποιείται από το απομονωμένο άτομο, έξω από την κοινωνία».

Είναι άξιο υπενθύμισης ότι πολλά από τα ηχηρά ονόματα (π.χ. AdamSmith, DavidRicardo, JohnStuartMill, ThomasMalthus, NassauSenior, Jean-BaptisteSay) της κλασικής Πολιτικής Οικονομίας δεν έκαναν χρήση της ιστορίας του Defoe και αυτό γιατί τα κύρια θέματα που απασχολούσαν τη σκέψη τους, αλλά και το πλαίσιο στο οποίο αυτά τοποθετούνταν δεν μπορούσαν να αναπτυχθούν με τη χρήση του παραδείγματος του Ροβινσώνα Κρούσου. Αντίθετα, πολλοί περισσότεροι νεοκλασικοί οικονομολόγοι – με εξαιρέσεις – περίπου από το τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνα ως και τις μέρες μας τιμούν τον ήρωα του μυθιστορήματος με τις πολλαπλές αναφορές τους αλλά και με επιλεκτικές αναγνώσεις, ιδίως, αλλ’ όχι αποκλειστικά σε μικροοικονομικά ζητήματα και τον ανακηρύσσουν ως την πεμπτουσία του οικονομικώς δρώντος ορθολογικού ατόμου.2 Η αναλυτική προσέγγισή τους αποσκοπεί στο να μένει ανεπηρέαστη από προσωπικά χαρακτηριστικά και ιδιότητες, αμοιβαία συναισθήματα, ηθικολογικές εκτιμήσεις, ιστορικές και θεσμικές δουλείες, οικογενειακές εξαρτήσεις και κοινωνικές υποχρεώσεις. Όμως και ο πιο ανυποψίαστος αναγνώστης δεν δυσκολεύεται να διαπιστώσει ότι οι «οικονομικές» δραστηριότητες του Ροβινσώνα Κρούσου κάθε άλλο παρά ασυγκίνητες παραμένουν από όλα τα ανωτέρω και που στην πραγματικότητα βαραίνουν σημαντικά στις «οικονομικές» αποφάσεις του.

«Κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί, ακέριος μοναχός του.
Κάθε άνθρωπος είναι ένα κομμάτι ηπείρου, ένα μέρος στεριάς.
Αν η θάλασσα ξεπλύνει ένα σβόλο χώμα,
η Ευρώπη γίνεται μικρότερη. Όπως κι αν ξεπλύνει ένα ακρωτήρι
ή ένα σπίτι φίλων σου ή δικό σου.
Κάθε ανθρώπου ο θάνατος λιγοστεύει εμένα τον ίδιο, γιατί είμαι ένα με την Ανθρωπότητα.
Κι έτσι ποτέ σου μη στέλνεις να ρωτήσεις για ποιον χτυπά η καμπάνα.
Χτυπάει για σένα».

John Donne, Devotions upon Emergent Occasions, Meditation XVII , (1624).

http://www.translatum.gr/forum/index.php?topic=1209.0

Β. Το όνομα του Καναδού καθηγητή Οικονομικών Stephen H. Hymer (1939-1974) έχει αναπόσπαστα συνδεθεί με τη θεώρηση της μεταπολεμικής εξάπλωσης των πολυεθνικών επιχειρήσεων και της αυξανόμενης κινητικότητας του κεφαλαίου, προοιωνίζοντας τις πιο πρόσφατες εξελίξεις και τη σημασία της παγκοσμιοποίησης.

Στο άρθρο που ακολουθεί ο Hymer παρουσιάζει μια μαρξιστική ανάγνωση και ερμηνεία του «Ροβινσώνα Κρούσου». Επικεντρώνει την προσοχή του στις διαδικασίες που ακολουθούνται σε όλες τις συναλλαγές και δραστηριότητες για τη δημιουργία και την απόσπαση του υπερπροϊόντος. Αναδεικνύει τον κυρίαρχο ρόλο της φυλετικής διάκρισης, της ωμής βίας, της άνισης δύναμης, του αποικιοκρατικού σφετερισμού και της σκληρής εκμετάλλευσης. Όσα δηλαδή αποσιωπούνται ή διαστρεβλώνονται από τις ορθόδοξες «ανώδυνες» και «αθώες» οικονομικές αναλύσεις, σύμφωνα με τις οποίες ένας επινοητικός ναυαγός συναλλάσσεται αρμονικά, δίκαια και με αμοιβαία ελευθερία με τον Παρασκευά και τους υπόλοιπους. Με άλλα λόγια, όπου απουσιάζουν οι ιστορικές και πολιτικές παράμετροι και όπου μια ουδέτερη και αχρονική προσέγγιση ανάγεται σε ένα απλοποιημένο και εξαγνισμένο σενάριο καθολικής εφαρμογής.3

Επίσης, αξίζει να σημειωθεί η συγγένεια, με τη μεταφορική χρήση της λέξης, του Ροβινσώνα Κρούσου με την κεντρική έννοια που απασχόλησε τον Hymer στη σύντομη ζωή του, την πολυεθνική επιχείρηση. Ο ήρωας του Defoe κρίνει ότι ο περιορισμός του στο πάτριο έδαφος τού αποστερεί τη δυνατότητα για περιπέτεια, απόκτηση πλούτου και δόξας και γι’ αυτό το λόγο μετακινείται προς εξωτικούς προορισμούς όπου η «ανώτερη» τεχνολογία και πολιτισμός με τα οποία είναι προικισμένος τού παρέχουν ένα άμεσο προβάδισμα απέναντι στους «καθυστερημένους» ιθαγενείς.4 Ανάλογα, μια πολυεθνική επιχείρηση σπάει τα δεσμά του απόλυτου περιοριστικού εγκλεισμού μέσα στα σύνορα της εθνικής επικράτειας και εγκαθίσταται και σε ξένες χώρες όπου εκμεταλλεύεται κερδοφόρα την τεχνολογική και οργανωτική της «ανωτερότητα», εκτός των άλλων, απέναντι στις υπόλοιπες «μειονεκτούσες» επιχειρηματικές μονάδες των ιθαγενών.

Τέλος, είναι ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι το ζήτημα της πρωταρχικής συσσώρευσης παραπέμπει στην απορία του Ροβινσώνα Κρούσου (δεν παρουσιάζεται στο άρθρο του Hymer) σχετικά με τη γέννηση τριών γατιών από μια θηλυκιά που είχε σωθεί από το ναυάγιο, παρόλο που δεν υπήρχε αρσενικός γάτος στο νησί και τα γατάκια ήταν της ίδιας ράτσας με τη μητέρα τους.5 Πιο συγκεκριμένα, αυτή η «παρθενογέννηση» αντιστοιχεί στην «παρθενική» και «ηθικά άθικτη» υπόσταση του αρκτικού πλούτου όπως αυτός διεκπεραιώνεται από την ορθόδοξη οικονομική σκέψη. Βέβαια, σ’ αυτή την περίπτωση ούτε καν απορία διατυπώνεται για την προέλευσή του, απλά δεν θίγεται το ζήτημα και επομένως παραμένει, βολικά, ασχολίαστο. Να λοιπόν που εμφανίζεται ο Hymer ο οποίος επηρεάστηκε, όπως μας λέει στην «πρωταρχική» δημοσίευση του άρθρου, και από το ομώνυμο φιλμ (1954) τού Μπουνιουέλ, παρόλο που δεν το είχε δει!

Σημείωση: Η ανάγνωση του μυθιστορήματος και ιδίως η απόδοσή του από τον Hymer προκαλεί το εύλογο ερώτημα κατά πόσο η εκμεταλλευτική κοινωνική σχέση που αναπτύσσεται στο απομονωμένο νησί μεταξύ Ροβινσώνα και Παρασκευά μορφοποιείται σε καπιταλιστική (σχέση). Υποστηρίζω ότι πρέπει να δοθεί αρνητική απάντηση.

Ασφαλώς και υπάρχει «υπερεργασία» εκ μέρους του ανελεύθερου Παρασκευά ο οποίος και παράγει «υπερπροϊόν»/«πλεόνασμα» για λογαριασμό του αφεντικού Ροβινσώνα. Όμως, όπως μας θυμίζει ο Μαρξ: «Την υπερεργασία δεν την εφηύρε το κεφάλαιο». Αλλά δεν υπάρχει «υπεραξία» γιατί το υπερπροϊόν δεν μετατρέπεται σε εμπόρευμα και ούτε βέβαια η εργασία του Παρασκευά λαμβάνει την εμπορευματική μορφή της «εργατικής δύναμης». Επομένως, ούτε ο Ροβινσώνας μπορεί να αποκληθεί «καπιταλιστής» μιας και τίποτε δεν πουλιέται ούτε αγοράζεται στο νησί, παρόλο που χρησιμοποιεί «τεχνολογίες» που είχαν αναπτυχθεί σε καπιταλιστικό περιβάλλον.

Ο Hymer δεν λέει πουθενά ρητά ότι στο νησί ανθούσε ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής ούτε χρησιμοποιεί τον όρο «υπεραξία». Επίσης αναγνωρίζει ότι «[...] προκειμένου να ανοίξει ο δρόμος στο καπιταλιστικό σύστημα και να αρχίσει αυτό να λειτουργεί, απαιτείται ένα προγενέστερο στάδιο – μια περίοδος πρωταρχικής συσσώρευσης». Όμως, σε μερικά σημεία του άρθρου του κάνει τέτοια χρήση των όρων «κεφάλαιο» και «καπιταλισμός» δημιουργώντας την εντύπωση στον αναγνώστη ότι πράγματι υπήρχε καπιταλισμός στο νησί. Δύο παραδείγματα: «Στον καπιταλισμό ανήκουν ταυτόχρονα τόσο η δημιουργία των περισσότερο αναπτυγμένων κοινωνικών σχέσεων, όσο και η δημιουργία του πιο απομονωμένου ατόμου» και «Ο Παρασκευάς γίνεται εργατική δύναμη και αυτός γίνεται κεφάλαιο – που επινοεί, οργανώνει και κτίζει μια αυτοκρατορία».