ΧΩΡΟΧΡΟΝΙΚΗ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ

ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ, ΣΥΜΦΩΝΑ

ΜΕ ΤΟΝ DAVID ΗΑRVEY

του Αδαμάντιου (Μάκη) Πασχαλίδη

1. Εισαγωγή

Στο νέο βιβλίο του Harvey (2017): Δρόμοι και τρόποι του κόσμου (Καπιταλισμός-Χώρος-Τόποι), υπάρχει ένα άρθρο με τον τίτλο: «Η γεωγραφία της καπιταλιστικής συσσώρευσης (Μια ανασυγκρότηση της μαρξικής θεωρίας)» (Harvey 1975, σε πρώτη έκδοση και εκδοχή).

Επιλέγουμε μεταξύ των 11 άρθρων, ή κεφαλαίων που περιέχει το βιβλίο (βλ. και Δεδουσόπουλος 2017) την παρουσίαση αυτού του άρθρου, γιατί ο συγγραφέας προσπαθεί μέσα από τα κείμενα του Μαρξ να συγκροτήσει μια θεωρία για τη χωροχρονική δυναμική της συσσώρευσης του κεφαλαίου, με ιστορικό υπόβαθρο. Παλαιότερες προσπάθειες στο ίδιο θέμα (Πασχαλίδης 2011 μεταξύ άλλων), δεν περιείχαν αυτό το θεωρητικό, συστηματικό και αφαιρετικό επίπεδο εξέτασης. Στην επικαιροποιημένη λοιπόν εκδοχή του, το άρθρο περιλαμβάνει στοιχεία τα οποία υπερβαίνουν προηγούμενες αντίστοιχες προσεγγίσεις.

Θα μπορούσαμε να επιλέγαμε κι άλλα άρθρα π.χ. για τις πόλεις, αν και η χωρική συγκέντρωση και η αστικοποίηση θίγεται και στο άρθρο που εξετάζουμε (σχετικά με την « πόλωση της συσσώρευσης του κεφαλαίου», δηλαδή τη γεωγραφική συγκέντρωση, βλ. Κομνηνός 1984).

Ο Harvey αναφέρεται άλλωστε στο θέμα του άρθρου που επιλέξαμε σε μια σειρά άρθρων του, εξετάζοντας τα σύγχρονα φαινόμενα του καπιταλισμού. Επίσης σε πολλά από τα άρθρα του αναφέρεται ο συγγραφέας σε βιβλία του, από τα οποία αρκετά έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά (βλ. Δεδουσόπουλος 2017).

Στο βιβλίο του (Harvey 2011) για τον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου του Μαρξ (το οποίο δεν αναφέρεται στο άρθρο που εξετάζουμε), ο συγγραφέας αναφέρεται επίσης στο χώρο και το χρόνο, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο ζήτημα της οικονομικής γεωγραφίας (βλ. Πασχαλίδης 2015). Σημειώνουμε ότι ο συγγραφέας διδάσκει το Κεφάλαιο του Μαρξ πάνω από σαράντα χρόνιακαι έχει αναρτήσει στο διαδίκτυο τα μαθήματα αυτά (http://davidharvey.org/reading-capital/ 10.8.2017), τα οποία κατά τη γνώμη μας είναι και «εκλαϊκευμένα» (εύληπτα για ένα ευρύ κοινό) και συστηματικά, και στα οποία στηρίζεται το βιβλίο του αυτό. Από το προαναφερθέν πρόσφατο κείμενό μας αντιγράφουμε: «Οι σχέσεις του γεωγραφικού χωροχρόνου περιλαμβάνουν τις τρεις έννοιες της αξίας (χρήσης, ανταλλακτική και της άυλης και σχεσιακής), την οργάνωση της παραγωγής, τη διαλεκτική σχέση της πόλης και της υπαίθρου, την καταστροφή του χώρου δια μέσου του χρόνου (όπου συμπεριλαμβάνονται οι τεχνολογικές καινοτομίες στις μεταφορές και στις επικοινωνίες, οι “γενικοί όροι της παραγωγής”, καθώς και η χωρική συγκέντρωση και η αστικοποίηση)» (Πασχαλίδης 2015: 19). Αυτά αποτελούν αντικείμενα και της παρούσας επεξεργασίας στο παρόν άρθρο.

Ας επιστρέψουμε όμως στο έργο του David Harvey. Μετά το προαναφερθέν βιβλίο του, ακολούθησε η έκδοση σχετικά με το δεύτερο τόμο του Κεφαλαίου (Harvey 2013). Το βιβλίο αυτό είναι πιο κοντά στο θέμα μας λόγω της κυκλοφορίας του κεφαλαίου που εξετάζεται εκεί, όπου και περιλαμβάνεται ένα ξεχωριστό υποκεφάλαιο με τίτλο «ο χρόνος και ο χώρος του κεφαλαίου» (σ. 267-286 και αναφέρεται στα κεφάλαια 12-14 του δεύτερου τόμου του Κεφαλαίου). Όμως και σε ένα παλαιότερο βιβλίο του Harvey (Spaces of Capital: Towards a Critical Geography, Edinburgh University Press 2001), τονίζεται (μεταξύ άλλων) η σημασία της παραγωγής του χώρου και των χωρικών (εδαφικών) σχέσεων στην ιστορική γεωγραφία του καπιταλισμού.

Το άρθρο που εξετάζουμε είναι παλαιότερo (στην πρώτη του εκδοχή), αλλά στην επικαιροποιημένη εκδοχή του μεταγενέστερο από την έκδοση των παραπάνω βιβλίων για το Κεφάλαιο, συμπληρώνοντας τις αρχικές αναπτύξεις του συγγραφέα για τη σχέση του χώρου και του χρόνου στη θεωρία της καπιταλιστικής ανάπτυξης του Μαρξ.

2. «Η γεωγραφία της καπιταλιστικής συσσώρευσης (Μια ανασυγκρότηση της μαρξικής θεωρίας)» (σ. 57-82).

Στο άρθρο αυτό (ιδέες του οποίου περιλαμβάνεται και στα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου του The limits to capital, Harvey 1982) ο συγγραφέας εξετάζει τα κείμενα του Μαρξ ως προς τη χωροχρονική δυναμική του κεφαλαίου και της συσώρευσής του (υπάρχουν 76 αναφορές κυρίως στους τρεις τόμους του Κεφαλαίου και στα Grundrisse. Οι αναφορές αυτές είναι γενικά γνωστές και δεν θα ακολουθήσουμε αυτόν τον τρόπο τεκμηρίωσης, καθόσον ο συγγραφέας ενσωματώνει τις αναφορές αυτές με ροή στο κείμενό του). Γράφει ο Harvey:

«Ο Μαρξ αναφερόταν συχνά σε ζητήματα παραγωγής του χώρου και στις χωρικές διαστάσεις των κοινωνικών σχέσεων στη δυναμική του κεφαλαίου, ωστόσο το έκανε αυτό συνήθως εν παρόδω, σε παρένθεση ή σε ασυνήθιστα μέρη. Αποφάσισα λοιπόν να συγκεντρώσω αυτά τα χωρία και να δω αν είναι δυνατό να συντεθούν σε κάτι πιο συστηματικό. Το αποτέλεσμα με ικανοποίησε...» (Harvey 2017: 82).

Σκοπός του συγγραφέα, είναι να

«θέσει τη βάση για μια θεωρία της χωρικής δυναμικής της συσσώρευσης... Το κόλπο είναι να διελευκάνουμε τη σχέση ανάμεσα στη χρονική δυναμική της συσσώρευσης του κεφαλαίου και στην παραγωγή νέων χωρικών διευθετήσεων παραγωγής, ανταλλαγής και κατανάλωσης» (Harvey 2017: 58).

Το εξεταζόμενο άρθρο του Harvey περιλαμβάνει καταρχήν το υποκεφάλαιο:

α. «Σχέσεις στις μεταφορές, χωρική ολοκλήρωση και ο εκμηδενισμός του χώρου δια μέσου του χρόνου» (σελ.60-74).

Παρακάτω διατυπώνονται οι θέσεις του συγγραφέα, με τη σειρά που εμφανίζονται στο κείμενο και αναφορά στις αντίστοιχες σελίδες.1

1. Η ανταλλαγή των εμπορευμάτων αποτελεί μια αφαιρετική διαδικασία στην κυκλοφορία του κεφαλαίου. Η χωρική κυκλοφορία των εμπορευμάτων, δια μέσου της ανταλλαγής, συντελεί στην κατανόηση της κυκλοφορίας του κεφαλαίου στο χώρο (σ. 60).

2. Η κυκλοφορία των εμπορευμάτων, όταν διαμεσολαβείται από το χρήμα, σύμφωνα με τον Μαρξ, «σπάει τους χρονικούς, τοπικούς και ατομικούς φραγμούς της άμεσης ανταλλαγής προϊόντων» (σελ. 60). Μια σειρά από «κόστη αντιπαραβάλλονται στη δαπάνη της εργασιακής δύναμης για τη μετακίνηση εμπορευμάτων, χρημάτων και πληροφοριών από το ένα μέρος στο άλλο, η οποία παράγει αξία» (σ. 61).

3. «Μια ανάλυση του διαχωρισμού στο χώρο της αγοράς και της πώλησης οδηγεί επομένως άμεσα στην εξέταση του ρόλου των μεταφορών και των επικοινωνιών στην κυκλοφορία των εμπορευμάτων και του χρήματος και, συνεπώς, του κεφαλαίου». Ο κλάδος που «πουλάει αλλαγή τοποθεσίας» ως προϊόν του, υποστηρίζει ο Μαρξ, παράγει άμεσα αξία, διότι ο «τοπικός όρος, η μεταφορά του προϊόντος στην αγορά ανήκει από οικονομική άποψη στην ίδια την παραγωγική διαδικασία. Το προϊόν είναι πραγματικά έτοιμο μονάχα όταν βρίσκεται στην αγορά». «Αυτό σημαίνει, [σύμφωνα με το συγγραφέα], ότι το κεφάλαιο μπορεί να επενδυθεί παραγωγικά προκειμένου να βελτιώσει την κυκλοφορία των εμπορευμάτων στο χώρο [...] η ίδια η μεταφορά παράγεται και καταναλώνεται ταυτόχρονα τη στιγμή της χρήσης της, ενώ βασίζεται συνήθως στο πάγιο κεφάλαιο (δρόμους κλπ.)». Εδώ υπεισέρχεται και ο ρόλος του κράτους (σ. 61).

4. Η κίνηση των εμπορευμάτων σε μεγάλες αποστάσεις αυξάνει το χρόνο της παραγωγής και της κυκλοφορίας και επομένως την ιδιοποίηση της υπεραξίας, γεγονός που οδηγεί στη βελτίωση της ταχύτητας (στο χρονοχώρο, γιατί δεν πρόκειται για φυσικό μέγεθος αλλά για την κίνηση στο χώρο εμπορευμάτων, χρήματος κλπ.) της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων, καθώς και του κεφαλαίου. Δηλαδή ανταποκρίνεται στις επιταγές της συσσώρευσης. Το γεγονός αυτό τείνει να εκμηδενίσει το χώρο μέσω του χρόνου («η φράση αυτή έχει τεράστια σημασία στο πλαίσιο της μαρξιστικής σκέψης») (σ. 62-63).

5. Οι χρονικές απαιτήσεις της κυκλοφορίας του κεφαλαίου επιβάλλουν νέους τρόπους και νέα μέσα στη χρησιμοποίηση, στη δημιουργία, στην κυριαρχία και στην οργάνωση του χώρου (σ. 63).

6. Οι χρονικές απαιτήσεις επίσης, επιβάλλουν το πιστωτικό σύστημα ώστε ο χωροχρονικός διαχωρισμός της παραγωγής και της κατανάλωσης να μειωθεί. Μ' αυτόν τον τρόπο η εκμηδένιση του χώρου μέσω του χρόνου έχει ένα μηχανισμό (το πιστωτικό σύστημα) στη βάση του, και έτσι οι καπιταλιστές του χρήματος αποκτούν δύναμη σε σχέση με τους παραγωγικούς καπιταλιστές. Το τελευταίο ισχύει και για τους εμπόρους καπιταλιστές (δες και τον ιστορικό τους ρόλο) με την κερδοσκοπία, την αισχροκέρδεια και την εξαπάτηση. Η οργάνωση του πιστωτικού συστήματος και του συστήματος του εμπορίου συμβάλλουν στην εκμηδένιση του χώρου μέσω του χρόνου και αυξάνουν τη δυνατότητα της χωρικής ολοκλήρωσης μεταξύ γεωγραφικά διασκορπισμένων παραγωγών (σ. 64-65).

7. Ο τόπος της παραγωγής, υφίσταται ιστορικά μεταβολές ως προς τις φυσικές συνθήκες, οι οποίες διαφοροποιούνται και συνδέονται με το τοπικό πλεονέκτημα και την εργασιακή διαδικασία (σ. 66).

8. Ο καταμερισμός της εργασίας και η χρήση των μηχανών οδηγούν στη χωρική συγκέντρωση της εργασίας και των παραγωγικών δυνάμεων ταυτόχρονα μέσα σε περιορισμένο χώρο (μέσω της συνεργασίας). Μια σειρά μηχανών (όπως η ατμομηχανή) οδηγούν στη συγκέντρωση της παραγωγής στα αστικά κέντρα. Οι βελτιώσεις στα μέσα μεταφοράς και στις επικοινωνίες επιτείνουν αυτή τη συγκέντρωση. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τις μη χρηματοπιστωτικές αγορές (σ. 67).

9. Η συγκέντρωση του πληθυσμού στα αστικά κέντρα, συνεπάγεται και τη συγκέντρωση μονάδων προσανατολισμένων στην κατανάλωση (όπως οι ζυθοποιίες, ιστορικά). Οι διάφορες μορφές του εφεδρικού στρατού (υπερπληθυσμού) εμφανίζονται ιστορικά στα βιομηχανικά κέντρα με την άγρια εκμετάλλευση των εργασιακών δυνάμεων (όπως των παιδιών). Το ταξικό αυτό ζήτημα συντελείται στο χώρο μέσω της παραγωγής και της εργασίας. Ακόμη, οι διάφορες μορφές του καταμερισμού της εργασίας οδηγούν ορισμένους κλάδους της παραγωγής σε συγκεκριμένες περιοχές και η αντίθεση πόλης - υπαίθρου δημιουργεί μια νέα χωρική σχέση (σ. 68-70).

10. Ο καπιταλισμός απαιτεί χωρικές διαδικασίες με «πάγιες και ακίνητες υποδομές, προσδεδεμένες ως συγκεκριμένες αξίες χρήσης, σε συγκεκριμένους τόπους, προκειμένου να διευκολύνονται η παραγωγή, η ανταλλαγή, η μεταφορά και η κατανάλωση». Το γεγονός αυτό εμποδίζει τη συσσώρευση, δημιουργώντας τοπικούς φραγμούς, οι οποίοι πρέπει να εξαλειφθούν, όπως συμβαίνει με τη φύση καθώς και στη διάρκεια μιας κρίσης (σ. 71-72).

11. Η θεωρία του τόπου εγκατάστασης, διαμορφώνει μια προοπτική για το ρόλο που παίζουν η παραγωγή και η κυκλοφορία στην αναδιοργάνωση των χωρικών σχέσεων, «καθώς είναι στιγμές της δυναμικής της καπιταλιστικής συσσώρευσης» (σ. 73).

12. Η αφηρημένη εργασία ως αφηρημένος πλούτος, αξία και χρήμα, αναπτύσσεται όταν η συγκεκριμένη εργασία με τους διαφορετικούς τρόπους εργασίας αγκαλιάζει την παγκόσμια αγορά. Το γεγονός αυτό ερμηνεύει τις ιδιαιτερότητες του χώρου (σ. 73-74).

β. «εξωτερικό εμπόριο» (σελ.74-81)

Τα σχόλια του Μαρξ για το εξωτερικό εμπόριο μπορούν να «ερμηνευτούν ως λογικές προεκτάσεις των απόψεών του για τον τόπο και τις χωρικές σχέσεις, η εστίαση βρίσκεται περισσότερο στο πώς η ιστορία και η δυναμική της συσσώρευσης του κεφαλαίου εκφράζονταν και εκφράζονται μέσω γεωγραφικών δομών που προϋπάρχουν – εθνικό κράτος συγκεκριμένα – παρά στις διαδικασίες που υποστηρίζουν εξαρχής οι χωρικές διευθετήσεις» (σ. 74).

2. Ο νέος διεθνής καταμερισμός της εργασίας, με έδρα τις μητροπόλεις στις βιομηχανικές χώρες και την αγροτική παραγωγή με τις πρώτες ύλες στις τρίτες χώρες (αποικίες, βλ. αναλυτικά τις αναφορές στον Μαρξ στις σ. 76-78), δημιούργησε νέες γεωγραφικές και χωρικές συνθήκες. Μια σειρά στοιχείων που διαφοροποιούν τις συνθήκες στις αποικίες δημιούργησαν την «άνιση περιφερειακή ανάπτυξη» (σ. 79). «Ο τόπος εξαλείφει τις γεωγραφικές διαφοροποιήσεις, δεν δημιουργεί όμως νέες διαφοροποιήσεις;» (σ. 80).

3. Συμπεράσματα

Επισημαίνουμε εκείνα τα σημεία που θεωρούμε σημαντικά για τη δημιουργία της θεωρίας του χώρου από τα κείμενα του Μαρξ:

1. Η δυναμική της συσσώρευσης του κεφαλαίου διατρέχει εκείνα τα στοιχεία που διαρθρώνουν και διαμορφώνουν το χώρο (την οργάνωσή του μεταξύ άλλων) με βάση τις χωροχρονικές απαιτήσεις. Η αφαίμαξη της υπεραξίας (ως κύριο ταξικό ζήτημα) και η ιδιοποίηση του κέρδους απαιτούν ταχύτητες (μεγάλες). Επομένως η καταστροφή του χώρου μέσω του χρόνου κυριαρχεί σε όλες τις διαδικασίες της παραγωγής, της κυκλοφορίας και της κατανάλωσης. Η πίστη, το χρήμα και το εμπορικό κεφάλαιο πραγματοποιούνται σήμερα σε ελάχιστους χρόνους και χώρους. Οι επιπτώσεις της καταστροφής του χώρου είναι χωροταξικές και περιβαλλοντικές, μεταξύ άλλων.

2. Στα παραπάνω συμπεριλαμβάνονται οι τεχνολογικές καινοτομίες στις μεταφορές και στις επικοινωνίες, οι υποδομές, καθώς και η χωρική συγκέντρωση και η αστικοποίηση. Μια σειρά από έννοιες από τον Μαρξ είναι καθοριστικές για τις χωρικές (λέξη που χρησιμοποιούσε συχνά ο Μαρξ) ερμηνείες: οι μορφές της αξίας, η αντίθεση πόλης και υπαίθρου, η βιομηχανική επανάσταση (βιομηχανία μεταφορών – σιδηρόδρομος, ατμόπλοια – και επικοινωνιών, χειροτεχνία του εργαστηρίου, μεταξύ άλλων), οι μορφές του υπερπληθυσμού ή εφεδρικού στρατού, οι διάφορες μορφές του καταμερισμού της εργασίας, η συνεργασία, η αφηρημένη και η συγκεκριμένη εργασία, οι «γενικοί όροι της παραγωγής», οι φυσικοί όροι, οι αποικίες και η παγκόσμια αγορά, μεταξύ άλλων.

3. Αφετηρία αποτελεί η κυκλοφορία του εμπορεύματος στο χώρο και το χρόνο με την ανταλλαγή, ως αφαιρετική διαδικασία στην κυκλοφορία του κεφαλαίου. Ο χωρικός όρος της μεταφοράς του προϊόντος στην αγορά είναι και ο γενικός χωρικός όρος της κυκλοφορίας.

4. Στο επίκεντρο της χωροταξίας, βρίσκεται η θεωρία του τόπου εγκατάστασης. Για το θέμα αυτό ο Μαρξ έχει να μας διδάξει ιστορικά, τις μεταβολές που υφίστανται οι επιχειρήσεις στον προσανατολισμό της επιλογής του τόπου εγκατάστασής τους, δηλαδή της χωροθέτησής τους. Πρόκειται για μια δυναμική της χωρικής διάρθρωσης και διαμόρφωσης. Για το θέμα αυτό ο συγγραφέας αναφέρει πολλά σύγχρονα παραδείγματα από διάφορες πόλεις και χώρες και στα άλλα άρθρα του βιβλίου.

5. Οι διάφορες μορφές του εφεδρικού στρατού αποτελούν έκφανση της καπιταλιστικής συσσώρευσης που παράγει συγκεκριμένα αποτελέσματα στο χώρο (όπου συντελείται η παραγωγή).

6. Ο νέος διεθνής καταμερισμός της εργασίας δημιούργησε νέες γεωγραφικές και χωρικές συνθήκες.

Ορισμένα θέματα θα έπρεπε κατά τη γνώμη μας να συμπληρωθούν:

Α. Ο Harvey αναφέρεται συχνά στο πάγιο κεφάλαιο, ως υποδομές και όχι στους «γενικούς όρους της παραγωγής», όπως αναφέρονται στα Grundrisse. Η θεωρία για το θέμα αυτό είναι γνωστή και συνδέεται με τη σχέση κράτους και κεφαλαίου. Από το βιβλίο του Harvey για τον πρώτο και το δεύτερο τόμο του Κεφαλαίου (Harvey 2011, 2013) θα μπορούσαν να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα για το ζήτημα αυτό.

Β. Ευρύτερα, ως προοπτική διεπιστημονικής έρευνας:

Β1. Η γαιοπρόσοδος ως στοιχείο της οικονομικής λειτουργίας του χώρου («γη-ύλη, γη-κεφάλαιο και γη-εμπόρευμα»). Για το ζήτημα υπάρχει σημαντική ελληνική βιβλιογραφία.

Β2. Συγκριτική μελέτη έργων του Μαρξ για τη σημασία του χώρου στη διαδικασία συσσώρευσης του κεφαλαίου:Στα ιστορικά κείμενα (μεταξύ άλλων): α) από τα Grundrisse το τμήμα με τίτλο: «Μορφές που προηγούνται από την καπιταλιστική παραγωγή», β. από τη Γερμανική Ιδεολογία σχετικά με την αντίθεση πόλης και υπαίθρου, γ. από το Κεφάλαιο, η διαδικασία πρωταρχικής συσσώρευσης και η μετάβαση από τη φεουδαρχία στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, όπου εμπεριέχεται η εγκατάσταση στις πόλεις της εργοστασιακής χειροτεχνίας και της βιομηχανίας (με τις νέες μηχανές) ακολουθώντας τη χειροτεχνία της υπαίθρου και δ. από την Κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία του Ένγκελς (όπου επίσης περιλαμβάνεται ένα ενδιαφέρον εισαγωγικό σημείωμα του E.J. Hobsbawm).

Εντέλει η Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας του Μαρξ αποτελεί μια βάση όπου εδράζεται η θεωρία για το χώρο. Πώς διαμορφώνεται ο χώρος ιστορικά; Η απάντηση αυτή στηριζόμενη στις χωρικές έννοιες του Μαρξ, καθώς και στην ταξική κινητοποίηση στην παραγωγή και την εργασία τοπικά, μπορεί κατά τη γνώμη μας να συμβάλει στη θεωρία, στην εμπειρία και στην πράξη.

Βιβλιογραφία

Δεδουσόπουλος, Α. (2017), «Ντέιβιντ Χάρβεϊ, Δρόμοι και τρόποι του κόσμου», στο: http://rednotebook.gr/2017/07/nteivint-charvi-dromi-ke-tropi-tou-kosmou-tou-apostolou 30.7.2017.

Harvey, D. (1975), “The Geography of Capitalist Accumulation: a Reconstruction of Marxian Theory», Antipode (A Radical Journal of Geography), Volume 7, Issue 2 September, 9–21, στο: http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1467-8330.1975.tb00616.x/epdf9.8.2017.

Harvey, D. (1982) The limits to capital, στο http://libcom.org/files/The%20Limits%20to%20Capital.pdf 9.8.2017.

Harvey, D. (2011) Marx’ “Kapital” lesen (Ein Begleiter für Fortgeschrittene und Einsteiger), έκδοσηVSA, Hamburg (aus dem Amerikanischen von Christian Frings, Αρχικός τίτλος: A Companion to Marx’s Capital, πρώτη έκδοση Verso 2010, London/NewYork).

Harvey, D. (2013) A Companion to Marx’s Capital, volume 2, Verso, London/NewYork). Harvey, D. (2017) Δρόμοι και τρόποι του κόσμου (Καπιταλισμός-Χώρος-Τόποι), μετάφραση Γ. Βογιατζής, επ. επιμ. Α. Δεδουσόπουλος, εκδόσεις angelus novus.

Κομνηνός, Ν. (1984) «Η πόλωση της συσσώρευσης του κεφαλαίου», Θέσεις, τ. 7, στο:

http://www.theseis.com/index.phpoption=com_content&view=article&id=85 , 18.8.2017.

Πασχαλίδης, A. (2011) «Χαμένοι στη μετάφραση: Χρονοχώρος, καταστροφή του Χώρου δια μέσου του Χρόνου και Χωρικός Όρος της Κυκλοφορίας (από τα GRUNDRISSE του Μαρξ)», Θέσεις 115: 49-59, επίσης στο: http://www.theseis.com/index.phpoption=com_content&view=article&id=1143 , 30.7.2014.

Πασχαλίδης, Α. (2015) «Οι σχέσεις του γεωγραφικού χώρου-χρόνου στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου του Μαρξ, από το βιβλίο του D. Harvey (2011)», στο Χαρτογραφίες Νου, Ψυχής και Γνώσης, Αφιέρωμα στον Ομότιμο Καθηγητή Μύρωνα Μυρίδη, επιμ. Αρβανίτης, Α. κ.ά., Τμήμα Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, ΑΠΘ, σ. 19-26.