ΤΟ «ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ» ΞΑΝΑΧΤΥΠΑ ΑΠΟ Τ’ ΑΡΙΣΤΕΡΑ!

Ο ΝΕΟΣ ΝΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΑ ΑΕΙ

του Διονύση Γουβιά

Στις 4/8/2017 δημοσιεύτηκε σε Φ.Ε.Κ. ο νέος νόμος-πλαίσιο για τα Ελληνικά ΑΕΙ, ύστερα από σημαντική καθυστέρηση που συνδέεται με ευρύτερες οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις της τελευταίας τριετίας («τακτική υποχώρηση» του ΣΥΡΙΖΑ στα αιτήματα των «θεσμών», Γ΄ Μνημόνιο, κ.λπ.). Θυμίζω ότι τον Ιούνη του 2015 είχε δημοσιοποιηθεί – για διαβούλευση μάλιστα, στο «opengov.gr» – ολοκληρωμένο νομοσχέδιο για τη λειτουργία των ΑΕΙ (από τη διοίκησή τους μέχρι τα μεταπτυχιακά), αλλά έμεινε στα «αζήτητα», λόγω των γνωστών συγκυριών εκείνου του καλοκαιριού…

Αν και συχνά η συζήτηση για τα «καλά» και «κακά» του νόμου αυτού περιστρέφεται γύρω από «υποχωρήσεις», «κακούς σχεδιασμούς», «συνδιαλλαγές», «αντι-ακαδημαϊκά κριτήρια», «ισοπέδωση», «έλλειψη διαλόγου», και άλλα στοιχεία που αναδεικνύουν έλλειψη μιας «κανονικής» (με την έννοια της «ορθολογικής» και σύμφωνης με συγκεκριμένους κανόνες και μακροπρόθεσμο σχεδιασμό) άσκησης εκπαιδευτικής πολιτικής, εγώ θα τονίσω κυρίως τα στοιχεία εκείνα που μαρτυρούν μια «κανονικότητα» στον εκπαιδευτικό σχεδιασμό της κυβέρνησης, τουλάχιστον αν το δει κανείς από τη σκοπιά της Ευρωπαϊκής Εκπαιδευτικής Πολιτικής για την Ανώτερη Εκπαίδευση και την Έρευνα, η οποία συνδέεται με τη λεγόμενη «Διαδικασία της Μπολόνιας».

Η εν λόγω «κανονικότητα» έχει να κάνει με την πιστή εφαρμογή όλων των διαδικασιών της «Διαδικασίας της Μπολόνιας», από την έναρξή της (τον Ιούνη του 1999) μέχρι και την –όχι χωρίς παλινωδίες και συγκρούσεις – μετεξέλιξή της μέχρι σήμερα (βλ. Ανακοίνωση του Ερεβάν το Μάη του 2015 και του Παρισιού το Μάη του 2018). Μια Διαδικασία, η οποία, σε επίπεδο ρητορικής, διανθίζεται με πολύ ωραίους και βαρύγδουπους όρους («δημοκρατικές κοινωνίες», με «κοινωνική συνοχή», «δικαιοσύνη», «αλληλεγγύη», κ.λπ.), αλλά στην ουσία προωθεί την ομογενοποίηση των συστημάτων Ανώτατης Εκπαίδευσης (ΑΕ) – τον υπερθετικό «ανώτατος» τον χρησιμοποιώ με την επίγνωση της ιδιόμορφης αναλυτικής ισχύος του όρου, γιατί πέρα της χώρας μας δεν έχει νόημα – σε ευρωπαϊκό επίπεδο, και όχι μόνο σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η διαδικασία αυτή, η οποία περιγράφεται επίσης ως απόπειρα δημιουργίας ενός «Ενιαίου Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης & Έρευνας» (ΕΧΑΕΕ), συνδέεται – αναπόφευκτα, αφού οι σχεδιαστές της Μπολόνιας είναι και τα κράτη-μέλη του σκληρού πυρήνα της ΕΕ – με τη λεγόμενη Στρατηγική της Λισαβόνας, όπου συμφωνήθηκε (23-24/3/2000) η ΕΕ να γίνει «η πιο ανταγωνιστική οικονομία στον κόσμο».  

Θα μελετήσουμε, λοιπόν, τους σημαντικότερους στόχους της Μπολόνιας – καθώς και τα μέσα/εργαλεία με τα οποία προωθείται – σε σχέση με τις διατάξεις και προβλέψεις του νόμου 4485/2017, αλλά και ολόκληρου του θεσμικού πλαισίου το οποίο βασίστηκε σε αυτόν έκτοτε. Οι διαστάσεις στις οποίες θα επικεντρωθούμε, μια και είναι οι πιο ξεκάθαρα σχετικές με τον εν λόγω νόμο, είναι οι εξής:

1) δομή & διάρκεια ανωτέρων σπουδών,

2) αναδιάρθωση των ΑΕΙ (περιλαμβανομένων των συγχωνεύσεων, καταργήσεων,

απορροφήσεων, κ.λπ.),
3) χρηματοδότηση των ΑΕΙ,
4) αξιολόγηση των ΑΕΙ,
5) διοίκηση των ΑΕΙ.

Θέλω εξαρχής να διευκρινίσω ότι δεν επιθυμώ ούτε να ασκήσω μια εφ’ όλης της ύλης κριτική στην εκπαιδευτική πολιτική του ΣΥΡΙΖΑ, ούτε να ψέξω τους/τις συντάκτες/τριες του νόμου για «γραφικότητα», «ασχετοσύνη», «ιδιοτέλεια», «ιδεοληψίες» και άλλες κατηγορίες που εκτοξεύονται στο ακαδημαϊκό «κουτσομπολιό». Ίσα-ίσα, όπως είχα γράψει και σε παλιότερο κείμενό μου, 1 η όλη διαδικασία έναρξης διαλόγου για τη λειτουργία των ΑΕΙ στη χώρα μας, και κυρίως για τα Προγράμματα Μεταπτυχιακών Σπουδών (ΠΜΣ), ήταν προτιμότερη από την «πλήρη απουσία διαλόγου». Παρόλο που έχω αρκετά να επισημάνω σχετικά με το πως «στήθηκε» και με ποιο τρόπο συντάχθηκε αυτός ο νόμος, και ποιες μπορεί να είναι οι προσωπικές ευθύνες κυβερνητικών στελεχών, δεν με ενδιαφέρει στο παρόν κείμενο να αναδείξω προσωπικές αδυναμίες ή κομματικές μικρο-διαχειριστικές πρακτικές, αλλά να καταδείξω – όσο μπορώ πιο ψύχραιμα – τις δομικές εξαρτήσεις της ελληνικής ΑΕ, ως μέρους του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού, αλλά και τις στρατηγικές επιλογές παγκόσμιας κλίμακας μέσα στις οποίες εντάσσεται η εξεταζόμενη θεσμική αλλαγή. Αρχίζοντας από τη δομή & διάρκεια ανωτέρων σπουδών, ο νέος νόμος αποδέχεται πλήρως – σε πλήρη αντίθεση με ό, τι το νυν κυβερνόν και τέως αντιπολιτευόμενο κόμμα διακήρυττε πριν το 2015 – το σχήμα των «δύο κύκλων» σπουδών (βλ. Στόχο 2 της Διακήρυξης της Μπολόνιας), που από το Bergen και μετά περιγράφονται, για αναλυτικούς λόγους, ως «τρεις», με τον πρώτο – προπτυχιακό – να διαρκεί 3 τουλάχιστον χρόνια, τον δεύτερο – μεταπτυχιακό – που περιλαμβάνει τα πτυχία τύπου μάστερ, με διάρκεια 1-2 χρόνια, και τον τρίτο με τις διδακτορικές σπουδές, με διάρκεια 3 τουλάχιστον χρόνια – άρα 3 - 1-2 - 3). Αυτό δεν λέγεται (γράφεται) κάπου ξεκάθαρα, αλλά από τη στιγμή που η νυν κυβέρνηση διατήρησε τις προβλέψεις του νόμου Διαμαντοπούλου (Ν. 4009/2011, άρ. 30) για αποτίμηση του προπτυχιακού κύκλου σπουδών σε («κατ’ ελάχιστο» βέβαια) 180 μονάδες ECTS, και όχι σε εξάμηνα ή έτη, συνεπάγεται ότι υιοθετεί πλήρως τη δομή αυτή, ακόμα και αν μια σειρά από κομματικά κείμενα (από προεκλογικά προγράμματα, αποφάσεις συνεδρίων, της Κ.Π.Ε. του κόμματος, των πανελλαδικών συνδιασκέψεων και οργανώσεων των ΑΕΙ και Ερευνητικών Κέντρων, κ.λπ.) ταύτιζαν τη Διαδικασία της Μπολόνιας με τις δεσμεύσεις των «μνημονιακών κυβερνήσεων» που «στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής στρατηγικής για την εκπαίδευση […] υλοποιούν τις οδηγίες του ΟΟΣΑ, του ΠΟΕ, του GATS και των ευρωπαϊκών συνθηκών της Μπολώνια [sic], της Πράγας κλπ. […] [για] επιστήμονες πολλών ταχυτήτων ως αποτέλεσμα του κατακερματισμού των πτυχίων και των γνωστικών αντικειμένων».2

Σχετική με τα παραπάνω είναι και η πρόβλεψη του νέου νόμου, σε πλήρη ταύτιση με τις προβλέψεις των αποφάσεων των Υπουργών Παιδείας των χωρών-μελών της Διαδικασίας της Μπολόνιας (ιδίως τη 2η δέσμευση της Ανακοίνωσης του Ερεβάν) για να γίνει εφικτό «να οργανώνονται στα ΑΕΙ διετή προγράμματα επαγγελματικής εκπαίδευσης για αποφοίτους των Επαγγελματικών Λυκείων (ΕΠΑ.Λ.), τα οποία παρέχουν διπλώματα επιπέδου 5 του Εθνικού και Ευρωπαϊκού Πλαισίου Προσόντων» (Ν. 4485/2017, άρ. 1, παρ. 3). Ο κύριος στόχος αυτής της πρόβλεψης – η οποία, ειρήσθω εν παρόδω, δεν υπήρχε σε κανένα επίσημο κείμενο του ΣΥΡΙΖΑ, ούτε ακόμα και στο «Τριετές Σχέδιο για την Παιδεία» που παρουσιάστηκε μόλις ανέλαβε ο νέος Υπουργός Παιδείας (Νοέμβριος 2016)3 – είναι η «προσαρμογή της εκπαίδευσης και της κατάρτισης, ώστε να προσφέρουν ευκαιρίες μάθησης για τους πολίτες, η προώθηση της απασχολησιμότητας, η δημιουργία μιας κοινωνίας της πληροφορίας για όλους, καθώς και η προώθηση της κινητικότητας» (βλ. CEC, 2001: 6 ). Όπως είχαμε περιγράψει και παλιότερα (Γουβιάς & Φωτόπουλος, 2015: 5), αρκετές χώρες της ΕΕ έχουν ήδη «δρομολογήσει τη δημιουργία βραχυπρόθεσμων (π.χ. διετούς κύκλου) σπουδών τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, οι οποίες επικεντρώνονται σε ειδικότητες και γνωστικά αντικείμενα όπου υπάρχει έλλειψη δεξιοτήτων».

Όσο αφορά στη λεγόμενη «αναδιάρθρωση» των ΑΕΙ και της Ανώτερης Εκπαίδευσης γενικά, είναι από τα σημεία που τονίζονται ιδιαίτερα στη Διαδικασία της Μπολόνιας, με την έμφαση να δίνεται στο «νέο θεσμικό ήθος, το οποίο υπογραμμίζει τη λογοδοσία, τη συμβατότητα, τη συγκρισιμότητα, τους νέους τρόπους χρηματοδότησης και τις νέες πρακτικές διαχείρισης και διακυβέρνησης των ΑΕΙ» (Gouvias, 2012b: 69), ενώ αποτελεί και φαινόμενο παγκόσμιας εμβέλειας, όχι μόνο ευρωπαϊκής (ενδεικτικά, βλ. Ball 1998, Karakhanyan et al. 2011, Levin 1998, Slaughter and Leslie 1997, Suspitsyna 2010). Το νομοθετικό πλαίσιο των ΑΕΙ που δημιούργησε ο ΣΥΡΙΖΑ, κυρίως μετά την ψήφιση του Ν. 4485/2017, στηρίζεται στην πρόβλεψη όλων των προηγούμενων νόμων (εννοείται και αυτού, όπως περιγράφεται στο άρθρο 5), ότι δηλαδή: «Με προεδρικό διάταγμα που εκδίδεται με πρόταση των Υπουργών Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων, Οικονομικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης, ιδρύονται, συγχωνεύονται, κατατέμνονται, μετονομάζονται και καταργούνται ΑΕΙ και μεταβάλλεται η έδρα τους, όταν […] α) είναι αναγκαίο για την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων αναγκών για την ανάπτυξη της ανώτατης εκπαίδευσης  ή για την καλλιέργεια νέων επιστημονικών, καλλιτεχνικών και τεχνικών πεδίων […] που κρίνονται απαραίτητα για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της χώρας και δεν καλύπτονται με επάρκεια από τα ΑΕΙ που λειτουργούν […] η λειτουργία μεμονωμένων ΑΕΙ όχι μόνο δεν δικαιολογείται επιστημονικά αλλά, αντιθέτως, δυσχεραίνει την έρευνα και τη διδασκαλία στα αντίστοιχα γνωστικά πεδία, ή δ) συνάδει με τις οικονομικές και κοινωνικές αναπτυξιακές ανάγκες και τις δυνατότητες της χώρας ή μιας συγκεκριμένης περιφέρειας». Η απόπειρα «αναδιάρθρωσης», μάλιστα έχει γίνει με έναν τρόπο που δύσκολα θα μπορούσε να ενταχθεί σε μια λογική «εκπαιδευτικού σχεδιασμού» εθνικού ή περιφερειακού επιπέδου, από τη στιγμή που παρακάμπτει θεσμοθετημένα όργανα, όχι μόνο από τις περασμένες κυβερνήσεις, αλλά και από την παρούσα. Για παράδειγμα, στις πρόσφατες αναδιαρθρωτικές κινήσεις που αφορούσαν στην ίδρυση του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής (στην ουσία συγχώνευση των ΤΕΙ Αθηνών και Πειραιά) και στην απορρόφηση του ΤΕΙ Ηπείρου από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, σε ποιο εθνικό όργανο προηγήθηκε διαβούλευση;

*  Στο Εθνικό Συμβούλιο Παιδείας το οποίο, εκ του νόμου, «εισηγείται στην Κυβέρνηση επί θεμάτων εκπαιδευτικής πολιτικής όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης» (Ν. 2327/1995, άρ. 1); Όχι….

*  Στην Αρχή Διασφάλισης και Πιστοποίησης της Ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση (ΑΔΙΠ), η οποία – ιδρυμένη ήδη από το 2005 – έχει αναγνωριστεί από όλες κυβερνήσεις – και την παρούσα – ως ένας απαραίτητος φορέας παροχής γνώμης προκειμένου να «συγχωνεύονται, κατατέμνονται, μετονομάζονται και καταργούνται ΑΕΙ» (βλ. Ν. 4009/2011, άρ. 7, παρ. 6 και Ν. 4485/2017, άρ. 5, παρ. 2); Ούτε…

*  Μήπως προτάθηκε κάτι τέτοιο στα Πορίσματα της Επιτροπής που όρισε η παρούσα κυβέρνηση (απλά, άλλος υπουργός…), και η οποία συντόνισε τον περίφημο «Εθνικό και Κοινωνικό Διάλογο για την Παιδεία» (Μάης 2016); Εκεί γινόταν μια σύντομη αναφορά για «Συγχωνεύσεις Πανεπιστημίων», αλλά τίποτε περί «απορροφήσεων» ΤΕΙ από Πανεπιστήμια, συγχωνεύσεις ΤΕΙ κ.λπ., ούτε φυσικά κάποιες γενικές κατευθύνσεις για το πώς θα πραγματοποιηθούν οι συγχωνεύσεις αυτές.

*  Μήπως ζητήθηκε η γνώμη του Εθνικού Συμβουλίου Εκπαίδευσης και Ανάπτυξης Ανθρωπίνου Δυναμικού (Ε.Σ.Ε.Κ.Α.Α.Δ.) που δημιουργήθηκε από την ίδια κυβέρνηση και τον ίδιο Υπουργό (βλ. Ν. 4452 της 15ης Φλεβάρη 2017, άρ. 18), και του οποίου η γνώμη απαιτείται για την έκδοση του Π.Δ. περί ιδρύσεων, συγχωνεύσεων κ.λπ.; Όχι, ούτε και αυτή ζητήθηκε, αφού άλλωστε και οι δύο αυτές «αναδιαρθρώσεις» εισήχθησαν ως νόμοι του Κράτους, και όχι ως Π.Δ.

Αντί αυτού, διεκπεραίωσαν την όλη διαδικασία μέσα από απευθείας επαφές με τα ενδιαφερόμενα ιδρύματα, όχι μόνο με Συγκλήτους και πρυτάνεις, αλλά και με μεμονωμένους κοσμήτορες και προέδρους τμημάτων σε πολύ «ευαίσθητες» περιπτώσεις, όπως μας λένε, σε άτυπο επίπεδο, συνάδελφοι που γνωρίζουν τις διαδικασίες «διαπραγμάτευσης»...

Δεν πρεσβεύω φυσικά, όπως είχα γράψει και σε περυσινό κείμενό μου (βλ. παραπάνω), «ότι οι διαδικασίες “εθνικού διαλόγου”, οι οποίες περιορίζονται σε κατάθεση απόψεων από εκπροσώπους φορέων και επιστημονικών ή επαγγελματικών ενώσεων για διάστημα μερικών εβδομάδων, μπορούν να αποκρύψουν τον πολιτικό χαρακτήρα των εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων, μπορούν να ακυρώσουν τους εκπαιδευτικούς σχεδιασμούς διεθνούς επιπέδου, ή να τονώσουν τη “χαμένη αξιοπρέπεια” της πολιτικής αντιπροσώπευσης (δηλαδή της ποιότητας της δημοκρατίας) στη χώρα μας». Ούτε πιστεύω ότι οι όποιες «ανεξάρτητες εθνικές επιτροπές» μπορεί να έχουν δική τους «ατζέντα» μεταρρυθμίσεων και εργαλεία άσκησης πολιτικής, ανεξάρτητα από τις κυρίαρχες πολιτικές επιλογές των δυνάμεων που ελέγχουν το (εκάστοτε) «ρυθμιστικό κράτος» των σύγχρονων καπιταλιστικών κοινωνιών (για συγκριτική προσέγγιση Ελλάδας και Μ. Βρετανίας στο θέμα των «ανεξάρτητων αρχών» ή «επιτροπών διαβούλευσης», βλ. και Gouvias, 2007). Παρόλα αυτά, το γεγονός ότι η τωρινή ηγεσία του Υπ. Παιδείας δεν χρησιμοποίησε ούτε καν το «φύλλο συκής» της «κοινωνικής συναίνεσης» και του «εθνικού και κοινωνικού διαλόγου για την παιδεία», ο οποίος θα μπορούσε να είναι κάτι πολύ ευρύτερο από «διαβουλεύσεις στην Επιτροπή Μορφωτικών Υποθέσεων της Βουλής» (Αιτιολογική Έκθεση του ν/σχεδίου, στις 30/6/2017), δείχνει πολλά...

Η χρηματοδότηση των ΑΕΙ είναι άλλος ένας τομέας όπου η προσαρμογή στη Μπολόνια γίνεται πιο ξεκάθαρη, αφού η τριτοβάθμια εκπαίδευση έχει πέσει θύμα των μνημονιακών περικοπών (στην ουσία οι τακτικοί προϋπολογισμοί ίσα-ίσα που καλύπτουν πάγιες και ανελαστικές δαπάνες όπως οι μισθοί, η φοιτητική μέριμνα και η καθαριότητα!), και τα ιδρύματα εξαναγκάζονται να καλύπτουν ερευνητικά κονδύλια και άλλα έξοδα που σχετίζονται με την εύρυθμη λειτουργία τους (ακόμα και, π.χ., έξοδα δημοσιότητας για εκδηλώσεις) από τα έσοδα των μεταπτυχιακών. Είναι ξεκάθαρο εδώ και χρόνια ότι η Ευρωπαϊκή Πολιτική για την Ανώτατη Εκπαίδευση δίνει πολύ μεγάλη έμφαση στην παραδοχή της μειωμένης δημόσιας χρηματοδότησης και της «ανάγκης» για νέους πόρους από «διάφορες πηγές» (ενδεικτικό είναι το κείμενο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής του Φλεβάρη του 2003, για το «ρόλο των πανεπιστημίων στην Ευρώπη της Γνώσης», όπου αναφέρεται το πόσο «χαμηλή είναι η συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα» στη χρηματοδότηση της έρευνας στην ΕΕ σε σχέση με τις ΗΠΑ ή την Ιαπωνία [CEC, 2003: 12], όπως και η επισήμανσή της, σε κείμενο του Σεπτέμβρη του 2011, ότι για να παραμείνει «βιώσιμη» μια «ποιοτική ανώτατη εκπαίδευση» στην ΕΕ θα χρειαστούν «επιπλέον πόροι, δημόσιοι ή ιδιωτικοί» [CEC, 2011: 8)]. Και δεν πρέπει να ξεχάσουμε ότι σε πολλές επίσημες Ανακοινώσεις ύστερα από τα Συμβούλια Υπουργών της Διαδικασίας της Μπολόνιας έχει ιδιαίτερα τονιστεί η ανάγκη για εξεύρεση «βιώσιμων πηγών χρηματοδότησης» για τα ευρωπαϊκά ΑΕΙ (Μπέργκεν, 2005: 5),  για «μεγαλύτερη προσοχή στην αναζήτηση εναλλακτικών πηγών χρηματοδότησης» (Λεβέν & Λουβέν Λα Νεβ, 2009: 5), και για δέσμευση των κρατών-μελών για άντληση χρημάτων για την τριτοβάθμια εκπαίδευση «από άλλες κατάλληλες πηγές, ως επένδυση στο μέλλον μας» (Βουκουρέστι, 2012: 1).

Την τελευταία τριετία, η κατρακύλα στις δημόσιες δαπάνες για την ΑΕ συνεχίζει την μετά το 2008 πτωτική πορεία της (βλ. και ΚΑΝΕΠ-ΓΣΕΕ, 2015, Πίνακας 2.18). Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, οι (προβλεπόμενες) δημόσιες δαπάνες γενικά για την Εκπαίδευση το 2016 ήταν 5% χαμηλότερες από ό, τι το 2014 (ΥΠΠΕΘ, 2016: 2), παρόλο που ένα υποτιθέμενο «αριστερό» κόμμα ήταν στην εξουσία. Οι δαπάνες για τα ΑΕΙ μειώθηκαν σχεδόν κατά 60% από το 2008 έως το 2014 (η μείωση έφθασε το 68% για τις τακτικές δαπάνες, συμπεριλαμβανομένης της μείωσης κατά 22% της φοιτητικής μέριμνας – Γενικό Λογιστήριο του Κράτους, 2014, πίνακας 2). Πρόκειται για ένα «αποδεκτό», πλέον, γεγονός για τις ελληνικές κρατικές αρχές, αφού σε κάθε περίπτωση, επίσημα ή ανεπίσημα, τα ΑΕΙ ενθαρρύνονται να «διαφοροποιήσουν» τις πηγές χρηματοδότησής τους και να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για έναν «βιώσιμο μηχανισμό χρηματοδότησης» και μια «αύξηση της θεσμικής αυτονομίας» (βλ. Πόρισμα της Επιτροπής για τον «Εθνικό και Κοινωνικό Διάλογο για την Παιδεία» [Μάης 2016]: 71, καθώς και ΑΔΙΠ, 2017: 55). Το Υπουργείο Παιδείας, μέσα από το νόμο 4485/2017, αναγνωρίζει ότι είναι επιβεβλημένη η αναζήτηση πόρων για την τριτοβάθμια εκπαίδευση από «άλλες πηγές», πέρα της κρατικής χρηματοδότησης, αφού γράφεται ξεκάθαρα (βλ. άρ. 59, παρ. 5) ότι «Ποσοστό μέχρι είκοσι πέντε τοις εκατό (25%) του συνολικού προϋπολογισμού των έργων που χρηματοδοτούνται και υλοποιούνται μέσω του Ε.Λ.Κ.Ε. […] κρατείται για έξοδα λειτουργίας του Ε.Λ.Κ.Ε. και το λειτουργικό κόστος του ΑΕΙ», διατυπώνοντας, επίσημα πλέον, την πολιτική απόφαση τα έσοδα από ανταγωνιστικά ερευνητικά προγράμματα και από τα ΠΜΣ (που είναι και οι 2 κατηγορίες που αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων εισδοχής χρημάτων στα ΑΕΙ) να καλύπτουν εφεξής τακτικές δαπάνες των ιδρυμάτων. Επίσης, γίνεται ρητή αναφορά (βλ. άρ. 37, παρ. 2) σε «τέλη φοίτησης», τα οποία θα καλύπτουν «μέρος των λειτουργικών εξόδων» (των ΠΜΣ) που δεν καλύπτονται από τις τυπικά προβλεπόμενες – και ανύπαρκτες πλέον – πηγές εσόδων όπως «τον προϋπολογισμό του ΑΕΙ», «τον προϋπολογισμό του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων», «δωρεές, κληρονομιές» κ.λπ.. Έτσι επιβεβαιώνεται θεσμικά η αναφορά του Ν. 3685/2007 για «δίδακτρα» στα ΠΜΣ (άρ. 8) και για «πόρους από κάθε άλλη πηγή» του Ν. 4009/2011 (άρ. 56), σε μια χώρα όπου – ας μην το ξεχνάμε – το Σύνταγμα επιβάλλει σε όλες τις βαθμίδες του δημοσίου εκπαιδευτικού συστήματος τη δωρεάν παροχή παιδείας (άρ. 16, παρ. 4)!

Το «φύλλο συκής» που χρησιμοποίησε το Υπουργείο Παιδείας για λόγους «κοινωνικής δικαιοσύνης» είναι η πρόβλεψη απαλλαγής από πληρωμή διδάκτρων σε ποσοστό μέχρι και 30% του συνολικού αριθμού των φοιτητών που εισάγονται στα ΠΜΣ (άρ. 35, παρ. 2), με βάση εισοδηματικά κριτήρια. Και γράφω «φύλλο συκής» διότι τα όρια είναι εξευτελιστικά χαμηλά (για το 2018 προσδιορίστηκε – με βάση το εθνικό ενδιάμεσο εισόδημα – σε 7.600 € για το οικογενειακό εισόδημα και 5.320 € για το ατομικό εισόδημα!) και παραπέμπουν σε μια «κοινωνική πολιτική» με όρους «προνοιακής παροχής» σε «αναξιοπαθούντες/ούσες», αλλά και γιατί η εφαρμογή του μέτρου αυτού – πέρα του ότι θα μετατρέψει τις γραμματείες των ΠΜΣ των ΑΕΙ σε γραφειοκρατικές υπηρεσίες ελέγχου φορολογικών και άλλων οικονομικών στοιχείων – θα βλάψει τα περιφερειακά ΑΕΙ. Εξηγούμαι αμέσως. Το κάθε ΠΜΣ, μετά από την αφαίρεση ενός 30% για τον Ειδικό Λογαριασμό Κονδυλίων Έρευνας, ή εν συντομία Ε.Λ.Κ.Ε. (ποσό που θα χρησιμοποιηθεί, υποτίθεται, για στήριξη των δωρεάν μεταπτυχιακών  προγραμμάτων), θα πρέπει να προϋπολογίσει άλλο ένα 30% στο εναπομείναν 70%, άρα συνολικά μένει ένα 49% των εσόδων για κάλυψη των λειτουργικών εξόδων του προγράμματος (δαπάνες εξοπλισμού και λογισμικού, δαπάνες χορήγησης υποτροφιών σε μεταπτυχιακούς/ες φοιτητές/τριες, δαπάνες μετακινήσεων διδασκόντων/ουσών, αμοιβές διδασκαλίας τακτικού και έκτακτου προσωπικού, αμοιβές διοικητικής και τεχνικής υποστήριξης, έξοδα δημοσιότητας και προβολής, δαπάνες οργάνωσης ημερίδων/συνεδρίων, κ.λπ.). Ιδίως για περιφερειακά ιδρύματα (στη Θράκη, Δυτική Μακεδονία, Αιγαίο, κ.λπ.) τα οποία, σε εποχές συρρίκνωσης των δημοσίων δαπανών για την Παιδεία, αγωνίζονται να κρατήσουν ακόμα και τους/τις προπτυχιακούς/ές φοιτητές/τριές τους (βλ. μετεγγραφές, αδυναμία παρακολούθησης κ.ά.), θα πρέπει να οργανώσουν ΠΜΣ με τέτοιο τρόπο που να καλύπτουν μόνο δαπάνες γραμματειακής υποστήριξης, η οποία σε μεγάλα (αριθμητικά έστω) ιδρύματα του «κέντρου» (ΕΚΠΑ, ΑΠΘ, κ.λπ.) καλύπτεται πολύ εύκολα από συνέργειες που σχετίζονται με τη λειτουργία πολλών τμημάτων σε χωροταξικά ενιαίες ακαδημαϊκές μονάδες (campuses) και από τις οικονομίες κλίμακας που τα μεγέθη αυτών των ΑΕΙ επιτρέπουν – από τη διαχείριση των σαφώς υψηλότερων κονδυλίων μέχρι την ευκολότερη πρόσβαση ευρύτερων στρωμάτων πληθυσμού στα υδροκέφαλα αστικά κέντρα. Αν, για παράδειγμα, έχουμε ένα ΠΜΣ που δέχεται μέχρι 20 άτομα κάθε χρόνο, με δίδακτρα 2.000 €, τότε μιλάμε για ανάγκη διαχείρισης – στην περίπτωση που βρεθούν άτομα που εμπίπτουν στην πρόβλεψη του νόμου για απαλλαγή, άρα να απαλλαγούν τελικά 10 άτομα από την πληρωμή διδάκτρων – ενός ποσού της τάξης των 20.000 € (για 1, 5 - 2 έτη σπουδών, ανάλογα με το ΠΜΣ, άρα για 830-1.100 € /μήνα), από τα οποία πρέπει να καλυφθούν όλες οι προαναφερθείσες δαπάνες, χωρίς αυτό να έχει αντίκτυπο στην ποιότητα των προσφερόμενων υπηρεσιών προς τους/τις μεταπτυχιακούς/ές φοιτητές/τριες. Η ύπαρξη διοικητικού και τεχνικού προσωπικού στα «κεντρικά» ΑΕΙ, μπορεί να δικαιολογήσει τη μερική απασχόληση προσωπικού σε ένα ή δύο ΠΜΣ, τη στιγμή που στα περιφερειακά ΑΕΙ η έλλειψη προσωπικού καθιστά συχνά ακόμα και την εξεύρεση 2 ατόμων για διοικητική και τεχνική υποστήριξη δυσχερέστατη. Ούτε λόγος για πρόσκληση διδασκαλίας σε μέλη ΔΕΠ και άλλους καταξιωμένους επιστήμονες από άλλα ΑΕΙ (γεγονός συχνά αναγκαίο για πολύ εξειδικευμένα ή πρωτοποριακά γνωστικά αντικείμενα), ή για δημιουργία μαθησιακού υλικού (σε έντυπη ή ηλεκτρονική μορφή). Αν λάβει μάλιστα υπόψη κανείς την πρόβλεψη του νόμου (άρ. 36, παρ. 1) ότι «Οι διδάσκοντες σε Π.Μ.Σ. προέρχονται κατά εξήντα τοις εκατό (60%) τουλάχιστον από μέλη Δ.Ε.Π. και Ε.Ε.Π., Ε.ΔΙ.Π. και Ε.Τ.Ε.Π., ή αφυπηρετήσαντα μέλη Δ.Ε.Π. του οικείου Τμήματος», τότε εξάγεται το συμπέρασμα ότι όσοι/ες καταξιωμένοι καθηγητές/τριες βρίσκονται σε «κεντρικά» ΑΕΙ (πανεπιστήμια & ΤΕΙ) δεν μπορεί να προσκληθούν για να διδάξουν κάποια πολύ εξειδικευμένα γνωστικά αντικείμενα σε ένα μικρότερο ΑΕΙ, γιατί αυτό πρέπει να καλύπτει εξ’ ιδίων τις διδακτικές ανάγκες του.

Και αν αυτό μπορεί να δικαιολογηθεί σε ένα βαθμό από την ανάγκη για τεκμηρίωση της ύπαρξης αυτόνομου ΠΜΣ σε ένα συγκεκριμένο τμήμα, ή και από την πρότερη εμπειρία των «ακαδημαϊκών τουριστών» οι οποίοι περιφέρονταν κατά τη διάρκεια των εποχών των «παχιών αγελάδων» σε όλη την επικράτεια προσφέροντας – έναντι συχνά αδράς αμοιβής – την «εμπειρογνωμοσύνη» τους, δεν νομίζω ότι δικαιολογείται, στο πλαίσιο της προώθησης της «δημόσιας και δωρεάν Παιδείας» και της «κοινωνικής δικαιοσύνης», το απίστευτα ασφυκτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο καλούνται να διδάξουν τα μέλη ΔΕΠ τα οποία θα θελήσουν να απασχοληθούν σε ένα ΠΜΣ του τμήματός τους επ’ αμοιβή. Προβλέπεται (άρ. 36, παρ. 3) ότι «Προϋπόθεση για την αμοιβή μέλους Δ.Ε.Π. για τη συμμετοχή του σε Π.Μ.Σ., με τη μορφή μαθήματος, σεμιναρίου ή εργαστηρίου αποτελεί η διδασκαλία χωρίς αμοιβή, επιπλέον των νόμιμων υποχρεώσεών του, ενός μαθήματος, σεμιναρίου ή εργαστηρίου, αντίστοιχα, σε τουλάχιστον ένα Π.Μ.Σ. του Τμήματός του ή άλλου Τμήματος του ίδιου ή άλλου ΑΕΙ, εφόσον στο Τμήμα του δεν λειτουργεί Π.Μ.Σ.», δημιουργώντας έτσι μια πίεση στα μέλη ΔΕΠ, ακόμα και αν δεν υπάρχει αντίστοιχο γνωστικό αντικείμενο ή μάθημα σε άλλο ΠΜΣ της χώρας (αν είναι πολύ εξειδικευμένα), να προσφέρει «μαύρη εργασία» στο τμήμα του ή σε άλλα τμήματα, σε μια εποχή που οι αμοιβές του ΔΕΠ της χώρας έχουν υποστεί καθίζηση καθ’ όλη τη διάρκεια των μνημονιακών χρόνων, και έχουν φθάσει σε επίπεδα Ουγγαρίας και Ρουμανίας, παρόλο που προσφέρουν συχνά πολύ περισσότερες ώρες από τις οριζόμενες από το νόμο 6 εβδομαδιαίως, δηλαδή πολύ παραπάνω από 2 μαθήματα ανά εξάμηνο (βλ. Φειδάς, 2014). Την απαξίωση του κλάδου συμπληρώνει και η πρόβλεψη (άρ. 36, παρ. 4) ότι η αμοιβή των μελών ΔΕΠ για την με οποιονδήποτε τρόπο συμμετοχή τους σε ένα ή περισσότερα ΠΜΣ να μην «υπερβαίνει ανά μήνα το 30% των μηνιαίων τακτικών αποδοχών τους, όπως αυτές έχουν καθοριστεί στην παρ. 10 του άρθρου 153 του ν. 4472/2017».6 Τελικά, είναι η προώθηση δωρεάν μεταπτυχιακών σπουδών για τους «μη έχοντες» και ο έλεγχος των «προγραμματάκηδων» που ενδιαφέρει την κυβέρνηση, ή μήπως η συμπίεση του εργασιακού κόστους και η συνακόλουθη αύξηση της κερδοφορίας του κεφαλαίου σε συνθήκες καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης σε παγκόσμιο επίπεδο; Αν κάποιος παρατηρήσει – δικαίως ίσως, αν και έχω σοβαρές ενστάσεις – ότι η Δημόσια Εκπαίδευση δεν είναι, με κλασικούς μαρξικούς όρους «παραγωγική εργασία» (απόσπαση υπεραξίας από τους άμεσα εργαζόμενους και παραγωγή ανταλλακτικών αξιών για διάθεση στην αγορά ως «εμπορευμάτων»), αλλά «αναπαραγωγική», αυτό δεν ακυρώνει την ανάγκη για επέκταση της αγοραίας λογικής (πρώτιστο στοιχείο της οποίας είναι η μεγιστοποίηση του κέρδους) στο «δημόσιο χώρο», ως εκείνο το ελεγχόμενο από τα εκλεγμένα από τον «δήμο» συλλογικά όργανα, θεσμικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο κυριαρχεί το «συλλογικό δικαίωμα» και όχι το «ατομικό δικαίωμα». Το γεγονός ότι η Εκπαίδευση ανήκει στους Ιδεολογικούς Μηχανισμούς του Κράτους (ΙΜΚ), σημαίνει πολλά, αν όχι για την απόσπαση υπεραξίας από το συλλογικό εργαζόμενο (η επίπτωση των περικοπών στους μισθούς του δημοσίου τομέα πάνω στην ελληνική αγορά εργασίας και τη συρρίκνωση του ΑΕΠ λόγω της δραματικής μείωσης της ζήτησης, συνεπώς και της κατανάλωσης αγαθών και υπηρεσιών είναι πασιφανής), αλλά και για τη νομιμοποίηση του όλου εγχειρήματος αποδόμησης των εργασιακών σχέσεων του μεταπολεμικού κράτους πρόνοιας και την περαιτέρω επιδείνωση της σχέσης εργασίας-κεφαλαίου προς όφελος του δεύτερου.7

Μέσα σε όλη αυτήν την ατμόσφαιρα έμφασης στην «ποιότητα», την «αριστεία» και τη «βιωσιµότητα», η διοίκηση των ΑΕΙ δεν θα μπορούσε να διαφέρει όσον αφορά στην προώθηση λεπτομερειών όπως η «δημοκρατική συμμετοχή» στη διοίκηση των ΑΕΙ. Αν και στη Διαδικασία της Μπολόνιας η συμμετοχή των φοιτητών και του διδακτικού και διοικητικού προσωπικού στη διοίκηση των ΑΕΙ θεωρείται ως ένας από τους «πυλώνες του ΕΧΑΕΕ» (Ανακοίνωση του Παρισιού, Μάης 2018), στο Ν. 4485/2017 η συμμετοχή των φοιτητών, από το εκπληκτικά υψηλό – και πρωτοφανές στα παγκόσμια χρονικά –  ποσοστό του Ν. 1268/1982 εξαφανίστηκε στην εκλογή των μονοπρόσωπων οργάνων (Πρύτανη, Κοσμήτορα κ.ά.), ενώ η συμμετοχή τους στα συλλογικά όργανα (Σύγκλητο, Σχολή - Τμήμα, κ.λπ.) έχει γίνει διακοσμητική (10-15% των μελών ΔΕΠ). Το ενδιαφέρον σχετικά με τη σχέση της εκπαιδευτικής πολιτικής στην Ανώτατη Εκπαίδευση με τις ευρύτερες οικονομικές και πολιτικές αλλαγές που συντελέστηκαν στην τελευταία τριετία είναι ότι η «εξαφάνιση» αυτή συνέβη παρόλο που το κυβερνόν κόμμα στο ν/σχέδιο που παρουσίασε τον Ιούνη του 2015 (δηλαδή πριν την ολομέτωπη, άτακτη υποχώρηση εκείνου του καλοκαιριού) σε δημόσια διαβούλευση είχε προβλέψει μια σαφώς μικρότερη, αλλά αρκετά σημαντική συμμετοχή των φοιτητών (στάθμιση της ψήφου τους στο 60% εκείνης των μελών ΔΕΠ για την εκλογή Πρύτανη, και ένας/μία εκπρόσωπος εκ των προπτυχιακών φοιτητών από κάθε Σχολή στη Σύγκλητο).Το ίδιο συμβαίνει και με το διοικητικό προσωπικό, το οποίο όμως ανέκαθεν αποτελούσε μια κατηγορία εργαζομένων με νευραλγικής σημασίας καθήκοντα για την εύρυθμη λειτουργία των ΑΕΙ, αλλά με μηδαμινή σημασία στις συλλογικές διαδικασίες διαμόρφωσης εκπαιδευτικής πολιτικής.8 Βέβαια, η ίδια έλλειψη φοιτητικής συμμετοχής δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο, αλλά ευρύτερα ευρωπαϊκό και παγκόσμιο, με κάποιους ερευνητές να πρεσβεύουν ότι η νέα τάση των αλλαγών στην ΑΕ σε διεθνές επίπεδο είναι η μετατόπιση από ένα σύστημα λήψης  αποφάσεων από συλλογικά όργανα διοίκησης, στα οποία εκπροσωπούνται τυπικά οι φοιτητές, σε διευθυντικά σώματα («managerial bodies») όπου αντιπροσωπεύονται λιγότερο ή καθόλου οι φοιτητές (Klemenčič, 2012), παρόλες τις μεγαλόσχημες ρητορικές περί προώθησης της «συμμετοχής των φοιτητών/τριών» στη διακυβέρνηση των ΑΕΙ σε όλα τα κράτη της Διαδικασίας της Μπολόνιας (βλ. κυρίως τα Ανακοινωθέντα της Πράγας [2001] και του Παρισιού [2018]).