Το τελευταίο αυτό στοιχείο μας προσεγγίζει σ' ένα ακόμα ουσιαστικό ζήτημα: ανάληψη της ηγεμονίας από μια κοινωνική τάξη ή μερίδα της στο εσωτερικό των «σχέσεων εκπροσώπησης» σημαίνει την κατάκτηση συμμαχιών από τη μεριά της και την ικανότητα καθοδήγησης αυτών των συμμαχιών στα μεσοπρόθεσμα ή στρατηγικά της συμφέροντα. Εμφανίζονται λοιπόν δυο διαφορετικά ποιοτικά προβλήματα. Το πρώτο πρόβλημα πηγάζει από την ίδια τη διαδικασία κατάκτησης της ηγεμονίας: ποιες κοινωνικές τάξεις ή μερίδες εμφανίζονται σαν ηγεμονευόμενες (αλλά και ηγεμονικές) στο εσωτερικό των σχέσεων εκπροσώπησης; με ποια έννοια θα περιγράψουμε την ειδική αυτή συνάρθρωση ηγεμονεύοντος ηγεμονευόμενου;

Το δεύτερο πρόβλημα πηγάζει από την ίδια την ουσία της έννοιας της ηγεμονίας: τόσο στον Λένιν όσο και στον Γκράμσι η ηγεμονία σαν έννοια του ιστορικού υλισμού είναι συνυφασμένη με το πολιτικό επίπεδο, με το επίπεδο δηλαδή όπου συγκροτούνται ή ανατρέπονται οι κοινωνικές και οικονομικές ισορροπίες όπως συμπυκνώνονται κάθε φορά σε μια συγκεκριμένη πολιτική. Εδώ όμως τίθεται ένα βασικό ερώτημα: με ποιες συγκεκριμένες μορφές εμφανίζονται οι κοινωνικές τάξεις σ' αυτό το πολιτικό ιδεολογικό επίπεδο; και πιο συγκεκριμένα, υπάρχει άμεση εμφάνιση των κοινωνικών τάξεων στο πολιτικό-ιδεολογικό επίπεδο;

Αν οι κοινωνικές τάξεις εμφανίζονταν άμεσα και αυτόνομα στο πολιτικό-ιδεολογικό επίπεδο τότε τα πράγματα θα ήσαν εξαιρετικά απλά. Κάθε κοινωνική τάξη θα συγκροτούσε αυτόματα την καθαρή πολιτική της εκπροσώπηση (το κόμμα της) και θα διέθετε εξ' ορισμού την καθαρή ιδεολογία της (την ταξική της συνείδηση).

Γνωρίζουμε όμως ότι υπήρξαν και υπάρχουν κοινωνικές τάξεις και στρώματα χωρίς άμεσα και αποκλειστική δική τους πολιτική εκπροσώπηση (π.χ. οι μικροαστοί).

Γνωρίζουμε επίσης ότι τμήματα της εργατικής τάξης όπως η «εργατική αριστοκρατία» ή και ολόκληρη ίσως η εργατική τάξη (είναι ενδεικτικό το παράδειγμα της λευκής αμερικάνικης εργατικής τάξης)1 μπορεί μέσα σε καθορισμένες συγκυρίες να παίρνει αστικές πολιτικές θέσεις και να εκπροσωπείται από αστικά και δεξιά πολιτικά κόμματα. Το ίδιο αντίθετα, μπορεί να συμβεί με μερίδες της μικροαστικής τάξης που λαμβάνουν προλεταριακές πολιτικές θέσεις σε μια συγκυρία. Γνωρίζουμε τέλος ότι ο βαθμός ηγεμόνευσης της εργατικής τάξης ή κομματιών της εργατικής τάξης από ιδεολογίες κορπορατίστικες, ατομικιστικές, μικροαστικές, ρατσιστικές ή σεξιστικές μπορεί να φθάσει σε μια συγκεκριμένη συγκυρία ταξικών αγώνων σε αρκετά ψηλό επίπεδο έτσι που η ηγεμόνευση αυτή να επιδρά διαιρετικά και a.vn.uuxa για την εργατική τάξη.

Είναι αυτό που υπενθυμίζει σωστά ο Ν. Πουλαντζάς (1975, 1981) όταν διακρίνει τον ταξικό δομικό προσδιορισμό μιας κοινωνικής τάξης από την τοποθέτηση της στη συγκυρία. Κι αυτό που αποδεικνύει ο Ε. Λακλάου (1983)·, ότι δηλαδή ο ταξικός χαρακτήρας μιας ιδεολογίας εξαρτάται από τη μορφή της (δηλαδή την συγκεκριμένη συνάρθρωση των συστατικών της εγκλήσεων) και όχι από το περιεχόμενο της, απορρίπτοντας τον ανταγωνιστικό τρόπο ανάλυσης των τάξεων στο ιδεολογικό και πολιτικό επίπεδο (Λούκατς, Κορς).

Στο πολιτικό ιδεολογικό επίπεδο δεν υπάρχει «αντανάκλαση των τάξεων με καθρέπτη».

Μια ιδεολογία (π.χ. ο εθνικισμός εθνισμός) ή μία πολιτική τάση (όχι με την έννοια του πολιτικού ρεύματος) δεν είναι εκ των προτέρων και εν γένει (α-ιστορικά) αστική, προλεταριακή ή φεουδαρχική. Η αποκρυστάλλωση της τελικής μορφής τους μπορεί να είναι διαφορετική. Εξαρτάται από τη συνάρθρωση της με άλλα ιδεολογικά και πολιτικά στοιχεία. Η «λαϊκή δημοκρατική ιδεολογία» (παράδοση) μπορεί να συναρθρωθεί στις διάφορες μορφές του Κράτους Δικαίου αλλά και στο σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας. Η «αυτοδιαχείριση» μπορεί να λάβει τη μορφή «συμμετοχής στη διοίκηση των επιχειρήσεων» αλλά και τη μορφή του εργατικού ελέγχου. Κάθε ιδεολογία ή «κάθε πολιτική τάση «διαιρείται» στα δύο. Για παράδειγμα η ανεξαρτησία στην οργάνωση της εργατικής τάξης (διαιρείται) σε εργατισμό και προλεταριακή ηγεμονία, η πάλη για εθνική απελευθέρωση σε εθνικισμό και αντιιμπεριαλισμό» (Μπαλιμπάρ 1980, σελ. 36).

Η αναφορά και μόνο σε μια ιδεολογία δεν κατοχυρώνει τον «αριστερό», «προοδευτικό», «δεξιό» χαρακτήρα της· αυτός θα επιλυθεί μόνο μέσω της συνάρθρωσης, κάτι που παραπέμπει άμεσα στο ζήτημα της ηγεμονίας.

Ο τρόπος λοιπόν που οι κοινωνικές τάξεις υπάρχουν και επεμβαίνουν στο πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο κατά κύριο λόγο ενός κοινωνικού σχηματισμού που αποτελεί συνάρθρωση τρόπων παραγωγής, ούτε άμεσος είναι, ούτε καθαρός. Ο τρόπος που κάθε διαφορετικός φορέας (άνθρωπος) προσλαμβάνει και κατανοεί τις αντιθέσεις της κοινωνίας στο πολιτικό ιδεολογικό επίπεδο είναι διαφορετικός από τον ταξικό δομικό προσδιορισμό του (Λακλάου), ή για να το περιγράψουμε σαφέστερα: η δομική ταξική θέση του στον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας δεν συνεπάγεται άμεσα και απευθείας ούτε μια καθαρή «ταξική» ιδεολογία, ούτε μια πολιτική ένταξη άμεση συνέπεια της ταξικής ένταξης. Το σύστημα ιδεολογικών σχέσεων στο οποίο εντάσσεται ο κάθε ατομικός φορέας είναι ζήτημα της ηγεμονίας.

Αν λοιπόν δεν μπορούμε να ορίσουμε την ύπαρξη των κοινωνικών τάξεων στο πολιτικό ιδεολογικό επίπεδο παρά μόνο διαμέσου της ιδεολογικής και πολιτικής συνάρθρωσης των συμφερόντων τους με τα πολιτικά και ιδεολογικά συμφέροντα άλλων, ανταγωνιστικών ή μη, τάξεων, κι αν η συνάρθρωση αυτή δεν υπάρχει παρά μόνο δια μέσου της ηγεμονίας μιας τάξης, τότε πράγματι η εμφάνιση (επέμβαση) των κοινωνικών τάξεων στο πολιτικό ιδεολογικό επίπεδο διαμεσολαβείται από την ύπαρξη ταξικών κοινωνικών συνασπισμών, αυτών που ονομάζουμε «κοινωνικά μπλοκ». Το «κοινωνικό μπλοκ» είναι ο υλικός τρόπος διαμέσου του οποίου μια κοινωνική τάξη εμφανίζεται στην πολιτική ιδεολογική σκηνή χωρίς προφανώς να αναιρείται ποτέ ο ταξικός δομικός της προσδιορισμός. Η δεδομένη κοινωνική συμμαχία κάθε συγκεκριμένης συγκυρίας και η μορφή αυτής της συμμαχίας (τακτική, στρατηγική, οργανική, σύμφωνα με τις μορφές συμμαχιών που διακρίνει η μαρξιστική παράδοση) καθορίζουν το «κοινωνικό μπλοκ», και την σταθερότητα τον. Και αντίστροφα: το «κοινωνικό μπλοκ» είναι η συγκεκριμένη αποκρυστάλλωση της κοινωνικής συμμαχίας σε μια καθορισμένη συγκυρία. Σε ένα χαμηλότερο επίπεδο αφαίρεσης, η έννοια του «κοινωνικού μπλοκ» μπορεί να αναλυθεί σε ένα αντιθετικό ζεύγος, το «αστικό κοινωνικό μπλοκ (που εμπεριέχει και το «συνασπισμό εξουσίας») και το κοινωνικό μπλοκ των κυριαρχούμενων τάξεων (το «λαό»). Η αντίθεση αυτή είναι η κυρίαρχη, στο επίπεδο του κοινωνικού σχηματισμού, των ιδεολογικών πολιτικών σχέσεων, ενώ η ταξική αντίφαση είναι κυρίαρχη στο αφηρημένο επίπεδο του τρόπου παραγωγής. (Καπετανγιάννης 1978).

Στην βασική αυτή έννοια του «συνασπισμού εξουσίας» ενυπάρχει ο κίνδυνος μιας σύγχυσης όσον αφορά τη σχέση του με την έννοια του «κοινωνικού μπλοκ»: είναι γνωστό ότι ο Πουλαντζάς ορίζει το «συνασπισμό εξουσίας» σαν τη συμμαχία τάξεων και μερίδων τάξεων που κυριαρχούν πολιτικά στις ιμπεριαλιστικές μητροπόλεις, τις μερίδες δηλαδή του κεφαλαίου και την ηγεμονία η οποία επιλύεται στο εσωτερικό του κράτους. Είναι δηλαδή ο συνασπισμός των κυρίαρχων τάξεων όπως αποκρυσταλλώνεται στην κρατική πολιτική. Η έννοια παράλληλα του «αστικού κοινωνικού μπλοκ» φαίνεται πιο γενική απ' αυτήν του «συνασπισμού εξουσίας». Το «αστικό κοινωνικό μπλοκ» αναφέρεται, πέρα από τις κυρίαρχες τάξεις βέβαια, σε τάξεις ή μερίδες τάξεων που χωρίς να είναι πολιτικά κυρίαρχες αποτελούν σε μια συγκεκριμένη συγκυρία κοινωνικά στηρίγματα του «συνασπισμού εξουσίας» διευρύνοντας την υλική κοινωνική του βάση άρα και την νομιμοποίηση του. Αυτή ακριβώς είναι η περίπτωση είτε της παραδοσιακής μικροαστικής τάξης, είτε της «εργατικής αριστοκρατίας», είτε ιδιαίτερων κοινωνικών κατηγοριών, είτε και ατομικών φορέων ακόμα που μπορεί να αποτελούν τον ιμάντα διεύρυνσης της κοινωνικής όασης του «συνασπισμού εξουσίας» χωρίς βέβαια να αποτελούν κυρίαρχες τάξεις, θα ήταν έτσι πιο ακρίδες να μιλάμε για «κοινωνικό μπλοκ του συνασπισμού εξουσίας». Τη λεπτή αυτή διάκριση μεταξύ «συνασπισμού εξουσίας» καθ' εαυτού και του «κοινωνικού του μπλοκ» φαίνεται πως διαισθανόταν ο Γκράμσι όταν αναλύοντας την υπόθεση Ντρέυφους σημείωσε πως «... πρέπει εξίσου να βλέπουμε τις σχέσεις που παρεμβαίνουν ανάμεσα στις κύριες ομάδες των βασικών τάξεων και τις βοηθητικές δυνάμεις που καθοδηγεί η ηγεμονική δύναμη, ή υποβιβάζει στην επιρροή της... Όλο το κίνημα Ντρέυφους είναι χαρακτηριστικό, γιατί είναι στοιχεία του ίδιου κυρίαρχου κοινωνικού μπλοκ που εκδηλώνουν τον καισαρισμό του πιο αντιδραστικού κομματιού του ίδιου του μπλοκ στηριζόμενα όχι πάνω στους αγρότες, πάνω στην ύπαιθρο, αλλά πάνω στα κατώτερα στοιχεία της πόλης που εμπνέονται από τον σοσιαλιστικό ρεφορμισμό (στηριζόμενα βεβαίως επίσης στο πιο προχωρημένο κομμάτι της αγροτιάς) (υπογράμμιση Χ.ΒΓ.Μ.) Gramsci (1975, σελ.523).

Ο συνασπισμός εξουσίας βέβαια, ως συμμαχία των κυρίαρχων τάξεων είναι «μπλοκ κοινωνικό», η ανάγκη όμως συνεχούς διεύρυνσης της πολιτικής νομιμοποίησης του απαιτεί τη συνάρθρωση διευρυμένων κοινωνικών στηριγμάτων και σ' αυτό το σημείο αποκτά σημαντική σημασία το μαζικό αστικό κόμμα σαν μηχανισμός νομιμοποίησης και διεύρυνσης της κοινωνικής όασης της εξουσίας, (βλέπε σήμερα το φαινόμενο της Νέας Δημοκρατίας), όπως άλλωστε και γενικότερα οι Ιδεολογικοί Μηχανισμοί του Κράτους.

Το τελευταίο αυτό στοιχείο είναι καθοριστικό για τον ορισμό της έννοιας του «λαού»: η ενότητα ή συμμαχία των εκμεταλλευόμενων τάξεων δεν είναι σταθερή αλλά διαμορφώνεται, ανασυντίθεται, ή και διαλύεται, σαν κοινωνικό μπλοκ μέσα στη δεδομένη ιστορική στιγμή ενός δεδομένου κοινωνικού σχηματισμού2.

Και πάντα μέσα στον ταξικό ανταγωνισμό του με το αντίπαλο κοινωνικό μπλοκ εξουσίας. Όπως ακριβώς και οι κοινωνικές τάξεις δεν ορίζονται απομονωμένα η μια από τις άλλες μα πάντα μέσα στην ταξική πάλη.

Το κοινωνικό μπλοκ του λαού δεν το αποτελούν πάντα και αχρονικά οι ίδιες τάξεις ή μερίδες τάξεων. Πολύ περισσότερο όταν, όπως θυμίζει και ο Πουλαντζάς, οι κοινωνικές τάξεις δεν χάνουν τον ταξικό δομικό προσδιορισμό τους διαλυόμενες «σ' ένα αδιαφόριστο συνοθύλευμα συμμαχιών συγχωνεύσεων»3

Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα της «εθνικής αστικής τάξης» σε κυριαρχούμενους κοινωνικούς σχηματισμούς όπου μπορεί να αποτελεί προσωρινά μέρος του «λαού» στον αγώνα ενάντια στην αποικιακή εξάρτηση, χωρίς βέβαια να χάνει το δομικό της προσδιορισμό σαν τάξη μέσα στον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας. Κι αυτό βέβαια δεν είναι ένα ακαδημαϊκό θεωρητικό ζήτημα αλλά άμεσα πολιτικό.

Σε κάθε συγκεκριμένη «στιγμή» πρέπει να εξετάζεται τι είναι ο «λαός», ποιες κοινωνικές τάξεις και στρώματα τον συγκροτούν και βέβαια ποια «ηγεμονία» επιλύεται στο. εσωτερικό του κοινωνικού του μπλοκ.

Γιατί αν σαφώς μπορούμε να παρατηρήσουμε μια «σχετική συνέχεια» και σταθερότητα, όπως λέει ο Λακλάου, των «λαϊκών παραδόσεων» που συγκροτούν την ιστορική συλλογική συνείδηση (μνήμη) της αντίστασης κατά του συγκροτήματος εξουσίας και του Κράτους (για τον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό καθοριστική τομή αποτελεί η ΕΑΜική εμπειρία), από την άλλη πλευρά η «συνείδηση» αυτή αφορά με μονιμότερα χαρακτηριστικά μόνο τα πιο εκμεταλλευόμενα και καταπιεζόμενα στρώματα της κοινωνίας με βασικό κορμό την εργατική τάξη και τα προλεταριοποιημένα στρώματα της πόλης και της υπαίθρου, κάτι που δεν επισημαίνεται από τον Λακλάου.

Πρόκειται παράλληλα για μια συνείδηση αποτελούμενη από στοιχεία ταξικά αλλά και μη ταξικά (εθνικά, τοπικά, φυλετικά, θρησκευτικά, γλωσσικά, σεξιστικά, ιστορικά) που παρουσιάζονται αυθόρμητα και μπορούν να συναρθρωθούν σε διαφορετικές κατευθύνσεις4.

Η συνάρθρωση (και η μορφή της) των «αυθόρμητων» και διάσπαρτων αυτών λαϊκών ιδεολογικών στοιχείων αποτελεί πάντα αντικείμενο σκληρού ταξικού αγώνα που συμπυκνώνεται σε μια συγκεκριμένη μορφή «σχέσης εκπροσώπησης».

Στην Ελλάδα, τη θέση αυτή κατέχει - λόγω του ΕΑΜ και του εμφύλιου - ο «λούμπεν αντικομουνισμός».

Η σχέση πολιτικού κόμματος κοινωνικής τάξης στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες διαμεσολαβείται από τη σχέση με το «κοινωνικό μπλοκ» που καταφέρνει (ή δεν καταφέρνει) να εκφράσει και να διευρύνει. Τα υλικά συστατικά των «σχέσεων εκπροσώπησης» (πολιτική αντιπροσώπευση, ιδεολογική αναγνώριση, ιστορική σχέση, ηγεμονία) εγγράφονται με πολύ απτό τρόπο στη σχέση πολιτικών κομμάτων - «κοινωνικών μπλοκ», πάντα βέβαια στη διαπλοκή τους και όχι στην καθαρή στεγανή τους μορφή.

Η εξαιρετική σημασία της έννοιας του «κοινωνικού μπλοκ» και του «λαού» ειδικότερα αποκαλύπτεται όταν τεθεί το ζήτημα της κοινωνικής επανάστασης δηλαδή της εξαιρετικής ιστορικής «στιγμής» της πάλης των τάξεων. Στη συγκυρία αυτή, Ο «λαός» παίρνει κυρίαρχα τη μορφή του επαναστατικού κοινωνικού μπλοκ που μέχρι τότε κατέχει μόνο σαν τάση. (Ο «λαός» πάντα αποτελεί εν δυνάμει επαναστατικό κοινωνικό μπλοκ).

Στην κατανόηση (άρα και στην προετοιμασία) αυτού του ιστορικού γεγονότος η μαρξιστική θεωρία (και πολιτική) για τις κοινωνικές τάξεις δοκιμάζεται συνολικά.

Η ιστορική εμπειρία προσφέρει πλούσια πρώτη ύλη για τη θεωρητική σύλληψη (απόδειξη ταυτόχρονα της πολυπλοκότητας του φαινομένου) του τρόπου επέμβασης (εμφάνισης) των κοινωνικών τάξεων στο πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο.

Στο έργο του Λένιν υπάρχει πλήρης συνειδητοποίηση αυτού του, κομβικού για το μαρξισμό, προβλήματος. Η σαφήνεια και αυστηρότητα των διατυπώσεων του, όπως φαίνεται και από το περίφημο απόσπασμα που ακολουθεί, αποτρέπει οποιαδήποτε μηχανιστική απόπειρα:

«Όποιος περιμένει μια "καθαρή" κοινωνική επανάσταση, δεν θα τη δει ποτέ του. Αυτός είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν καταλαβαίνει τι θα πει αληθινή επανάσταση.

Η ρωσική επανάσταση του 1905 ήταν αστικοδημοκρατική. Αποτελούνταν από μια σειρά μάχες όλων των δυσαρεστημένων τάξεων, ομάδων και στοιχείων του πληθυσμού. Ανάμεσα τους υπήρχαν μάζες με τους πιο ασαφείς και φανταστικούς σκοπούς του αγώνα, υπήρχαν ομαδούλες που έπαιρναν λεφτά από τους Ιάπωνες, υπήρχαν κερδοσκόποι και τυχοδιώκτες κτλ. Αντικειμενικά, το κίνημα των μαζών τσάκιζε τον τσαρισμό και ξεκαθάριζε το δρόμο για τη δημοκρατία, γι' αυτό το καθοδηγούσαν οι συνειδητοί εργάτες.

Η σοσιαλιστική επανάσταση στην Ευρώπη δεν μπορεί να είναι τίποτα άλλο παρά το ξέσπασμα της μαζικής πάλης όλων των καταπιεζόμενων και δυσαρεστημένων. Αναπόφευκτα θα πάρουν μέρος σ' αυτήν τμήματα των μικροαστών και των καθυστερημένων εργατών - χωρίς μια τέτοια συμμετοχή δεν είναι δυνατή η μαζική πάλη, δεν είναι δυνατή καμιά επανάσταση - κι εξίσου αναπόφευκτα θα φέρουν μαζί τους στο κίνημα τις προλήψεις τους, τις αντιδραστικές τους φαντασιοπληξίες, τις αδυναμίες και τα λάθη τους. Αντικειμενικά όμως θα επιτίθενται ενάντια στο κεφάλαιο και η συνειδητή εμπροσθοφυλακή της επανάστασης, το πρωτοπόρο προλεταριάτο, εκφράζοντας αυτή την αντικειμενική αλήθεια της ποικιλόχρωμης και ποικιλόφωνης ανομοιόμορφης και εξωτερικά κομματιασμένης μαζικής πάλης, θα μπορέσει να τη συνενώσει και να την κατευθύνει, να κατακτήσει την εξουσία (...)» Λένιν (1916)

Μπορούμε τώρα να θέσουμε πιο ολοκληρωμένα και την έννοια της «κρίσης εκπροσώπησης»: η «κρίση εκπροσώπησης» είναι το αποτέλεσμα της διάρρηξης ενός ή περισσότερων στοιχείων των σχέσεων εκπροσώπησης. Η διάρρηξη δεν είναι μηχανιστική. Μπορεί επίσης να μην είναι συνολική: το πολιτικό κόμμα είναι δυνατόν να διαρρήξει τις «σχέσεις» του μόνο με ένα μέρος του κοινωνικού του μπλοκ (ή της κοινωνικής του όασης). Η διάρρηξη επίσης δεν είναι μια γραμμική διαδικασία. Είναι διαδικασία στην οποία σημαντικό ρόλο θα παίξει η πολιτική, ιδεολογική, οικονομική, κοινωνική συγκυρία. Είναι τέλος μια αβέβαια διαδικασία: δεν είναι δηλαδή σίγουρο ότι οι «κρίσεις εκπροσώπησης» οδηγούν πάντα και μαθηματικά σε νέα πολιτικά υποκείμενα. Πολύ περισσότερο μέσα στις συνθήκες επέκτασης της αστικής αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας όπου τα πολιτικά κόμματα και γενικότερα το (αστικό) πολιτικό σύστημα έχουν σταθεροποιημένους μηχανισμούς απορρόφησης των κοινωνικών δυσαρεσκειών ή επιβράδυνσης της εκδήλωσης των αποτελεσμάτων τους. Η σύγκριση ανάμεσα στην κρίση εκπροσώπησης του 1965 (Ιουλιανά) και σ' αυτήν που εξελίσσεται σήμερα είναι αποδεικτική γι' αυτόν το ρόλο της αντιπροσώπευσης.

Η «κρίση εκπροσώπησης» όπως και η επίλυση της (αλλά και η μορφή επίλυσης της) έχει πάντα ένα αβέβαιο αποτέλεσμα.

Το νεοελληνικό Έθνος θα διχαστεί για μια ακόμα φορά, αλλά από την εμφάνιση τώρα του επαναστατικού κοινωνικού μπλοκ. Η συγχώνευση των μαζών με την προοπτική της λαοκρατίας, της ανεξαρτησίας, της κοινωνικής απελευθέρωσης συντείνει στην κατάργηση της παλιάς αντίθεσης Βενιζελισμού - αντιβενιζελισμού.

Η ταξική αντίθεση γίνεται και πολιτικά η κύρια αντίθεση της κοινωνίας. Στη βάση της διαμορφώνονται νέες παρατάξεις που εκτοπίζουν τις παραδοσιακές: το μπλοκ των Εαμικών δυνάμεων με πρωταγωνιστή το ΚΚΕ και το μπλοκ των αστικών δυνάμεων με κύριο σύμμαχο τον βρετανικό ιμπεριαλισμό.

Οι επιπτώσεις της ιστορικής αυτής εξέλιξης θα σημαδέψουν ολόκληρη την μεταπολεμική Ελληνική ιστορία.(Ζητήματα, 1974)1. θα τη σημαδέψουν πολιτικά: η πολιτική σκηνή της μεταπολεμικής περιόδου μέχρι και τις μέρες μας θα διαπερνάται εφεξής από την αντίθεση ανάμεσα στις «εθνικές» πολιτικές δυνάμεις (της Δεξιάς και του κέντρου) από τη μια, και τις προοδευτικές και αριστερές δυνάμεις από την άλλη. θα την σημαδέψουν ιδεολογικά: η εμπειρία μιας αυθεντικής λαϊκής επανάστασης, η συγκρότηση νέων θεσμών λαϊκής αυτοοργάνωσης που αντικατέστησαν τους χρεοκοπημένους αστικούς θεσμούς και αμφισβήτησαν το αστικό Κράτος, αλλά και η συντριβή (φυσική και πολιτική) αυτού του πρωτοφανούς λαϊκού κινήματος, θα εγγραφούν από τότε αμετάκλητα στη ιδεολογία (ιδεολογικό υποσύνολο) των κυριαρχούμενων τάξεων. Η ΕΑΜική εμπειρία, αλλά και ό,τι επακολούθησε από την ήττα αυτής της Επανάστασης, θα αποτελούν συστατικά στοιχεία της «λαϊκοδημοκρατικής παράδοσης». (Ε. Laclau) που επιβιώνει και συμπυκνώνεται συγχωνεύεται με τα διάφορα νέα στοιχεία της μέχρι σήμερα.

Δεν είναι επιδίωξη μας βέβαια η μελέτη εδώ της Εαμικής εμπειρίας, του αντάρτικου και γενικότερα της ιστορικής αυτής περιόδου. Αν ανοίγουμε αυτήν την παρέκβαση είναι γιατί η ταξική πόλωση της ελληνικής κοινωνίας που φτάνει στο απόγειο της εκείνη την περίοδο με τη συγκρότηση δύο «εθνικών» μπλοκ είναι η αφετηρία, το σημείο εκκίνησης τόσο για την συγκεκριμένη διαμόρφωση του αστικού Κράτους μετεμφυλιακά (αυτόνομος ρόλος του στρατού, μείωση σχετικής αυτονομίας των ιδεολογικών μηχανισμών, αντικομουνισμός κλπ), όσο και για την μετέπειτα διαμόρφωση και ανασύνθεση των κοινωνικών μπλοκ, των σχέσεων κοινωνικών τάξεων με τα πολιτικά κόμματα, των συγκεκριμένων μορφών των μεταπολεμικών πολιτικών κομμάτων (ΕΡΕ, ΕΠΕΚ, Ε.Κ. ΕΔΑ), τη διαμόρφωση και την ιστορική διάρρηξη των σχέσεων εκπροσώπησης του ΚΚΕ με το ΕΑΜικό μπλοκ.

Το πρόβλημα λοιπόν που θα θέσουμε προς εξέταση είναι η διαμόρφωση, η εξέλιξη και η μετεξέλιξη των δυο βασικών κοινωνικών μπλοκ που συγκρούστηκαν στην σύγχρονη περίοδο, οι βασικές ιδεολογικές τους συντεταγμένες, οι πολιτικές τους εκπροσωπήσεις.

Αποτέλεσμα της αδυναμίας να απαντηθούν ολοκληρωμένα αυτά τα ζητήματα υπήρξε το να θεωρείται σαν κύριο ή αποκλειστικό στοιχείο αυτού του κινήματος το αντάρτικο και ο ένοπλος αγώνας και να υποτιμούνται σαφώς οι μαζικοί αγώνες (απεργίες, διαδηλώσεις κλπ.) του ΕΑΜ στις πόλεις.

Αντίθετα όμως με τις υπόλοιπες χώρες της κατεχόμενης Ευρώπης όπου «η ιδέα της Αντίστασης ταυτίζεται με το αντάρτικο, τις ένοπλες συγκρούσεις, τα σαμποτάζ, τις ανατινάξεις, τις μυστικές οργανώσεις, στην Ελλάδα η αντίσταση πήρε μια πολύ πλατύτερη έκταση με δικές της ιδιομορφίες. Έγινε ένα πανεθνικό, παλλαϊκό κίνημα με πολύμορφες εκδηλώσεις ατομικών πρωτοβουλιών, μικρών ομάδων μαζικών παλλαϊκών αγώνων, απεργιών, και διαδηλώσεων άοπλων πολιτών «ελεύθερων σκοπευτών», αντάρτικων ομάδων, παρτιζάνικου και πολεμικής δράσης ενός πρωτοφανέρωτου εθελοντικού λαϊκού στρατού (...)

Ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας στην Ελλάδα ήταν ένας συνδυασμός μαζικού, μη ένοπλου αγώνα και ένοπλης δράσης και αυτό το χαρακτήρα διατήρησε μέχρι τέλος». (Χατζής, 1977, τόμος 1, σελ. 101)3.

Αυτό το στοιχείο διαφοροποιεί ριζικά το ΕΑΜ και από τα άλλα εθνικοαπελευθερωτικά βαλκανικά κινήματα της Γιουγκοσλαβίας και της Αλβανίας. Το ΕΑΜ λοιπόν, αποτελεί μια μοναδική για το εύρος της ταξική συμμαχία των εκμεταλλευόμενων τάξεων, μερίδων, στρωμάτων της ελληνικής κοινωνίας (εργατών, αγροτών, μισθωτών, ημιπρολεταρίων της πόλης), με παραδοσιακά και νέα μικροαστικά στρώματα (μικρή ιδιοκτησία στην παραγωγή και στην κυκλοφορία, μικροαστική μερίδα του κρατικού μηχανισμού κλπ.), των βασικών διαταξικών κοινωνικών κατηγοριών (νεολαία, γυναίκες, διανοούμενοι)4, των εθνικών μειονοτήτων (π.χ. Μακεδόνικη) αλλά και νέων κοινωνικών κατηγοριών που δημιούργησε ο πόλεμος (Μακεδόνες πρόσφυγες, τραυματίες, ανάπηροι, φυλακισμένοι πατριώτες, αποστρατευμένοι στρατιώτες, άνεργοι, εξαθλιωμένα στρώματα των πόλεων)5 '6.

Ο ρόλος της εργατικής τάξης μέσα σ' αυτήν τη συμμαχία ήταν καθοριστικός.

Ήδη από τα μέσα του 1942 μαζί με τους υπαλλήλους θα βρίσκεται στο προσκήνιο. «Παρ' όλη την καταστροφή των πιο βασικών κλάδων παραγωγής και την απονέκρωση μιας σειράς επιχειρήσεων και ιδρυμάτων, δηλαδή τομέων μαζικής παρουσίας εργαζομένων, οι εργάτες, μαζί με τους υπαλλήλους, ήταν η πιο μαζική και συγκεντρωμένη δύναμη στην πρωτεύουσα. Τα εργοστάσια και οι φάμπρικες που κάπως δούλευαν (ελαφρά βιομηχανία, επισιτιστική, μικροφάμπρικας και εργαστήρια, συγκοινωνίες, ηλεκτροφωτισμός, γκάζι κ.ά.), επιχειρήσεις κοινωνικής ωφελείας, δημόσιες και δημοτικές υπηρεσίες, τράπεζες, ανώνυμες εταιρείες, εκπαιδευτικά και πολιτιστικά ιδρύματα, μαζί με τις οργανώσεις των ανέργων και των συνταξιούχων, των αποστράτων, τραυματιών, αναπήρων και θυμάτων πολέμου, γίνονται φρούρια και ορμητήρια του αγώνα. Μέσα στην καθημερινή πάλη, οι προλετάριοι εργατοϋπάλληλοι σφυρηλατούν την ενότητα με τις πλατύτερες μάζες του λαού και αναδείχνουν την τάξη τους ηγεμόνα της επανάστασης. Δίνουν το δικό τους περιεχόμενο, τη δική τους ιδεολογία, το δικό τους πνεύμα στις μάζες των μεσαίων τάξεων, των διανοουμένων της φοιτητικής νεολαίας». (Χατζής, 1977, τόμος 1, σελ.236)7. Βέβαια αυτή «η ηγεμονία» που αναφέρει ο θ. Χατζής, αντανακλά τα όρια της ιστορικής συγκρότησης του ελληνικού εργατικού κινήματος, τον περιορισμένο βαθμό ανάπτυξης του μαρξισμού στην Ελλάδα και της συγχώνευσης του με το εργατικό κίνημα όπως επίσης και τα όρια του πολιτικού εκφραστή της εργατικής τάξης στην δοσμένη ιστορική συγκυρία που είναι το ΚΚΕ. Προφανώς το πρόγραμμα της «Λαϊκής Δημοκρατίας» (1945) δεν είναι το ιστορικό πρόγραμμα της εργατικής εξουσίας και της κοινωνικοποίησης των μέσων παραγωγής.8

Αντίθετα, και ιδιαίτερα μετά το καλοκαίρι του '43 είναι η ηγεμονία της αστικής ιδεολογίας μέσα στο ΚΚΕ-ΕΑΜ που επιβεβαιώνεται όχι μόνο στους νέους πολιτικούς προσανατολισμούς της ηγεσίας, αλλά και στην αντίληψη για το κρατικό μηχανισμό και στον στόχο της ανασυγκρότησης του αστικού κράτους που διαφαίνεται παράλληλα με την υπόκλιση στην «Εθνική ενότητα». (Βλ. και υποσημείωση 8).

Η εργατική «ηγεμονία» λοιπόν αναφέρεται μόνο στο ιδιαίτερο βάρος της πρώιμης κοινωνικής και πολιτικής κινητοποίησης της εργατικής τάξης (η ίδρυση του εργατικού ΕΑΜ, το γνωστό ΕΑΜ προηγείται χρονικά από τις υπόλοιπες εαμικές οργανώσεις), που συσπειρώνει και συμπαρασύρει στην κίνηση της τα ευρύτερα μισθωτά στρώματα και τα άλλα κοινωνικά σύνολα. Ακόμα στις μορφές πάλης (μαζικοί αγώνες που φτάνουν μέχρι την γενική απεργία), στο περιεχόμενο των αιτημάτων και στις μορφές οργάνωσης (π.χ. λαϊκές επιτροπές)910 '11.

Αυτή η πρωτοφανής ταξική συμμαχία υλοποιείται και αποκρυσταλλώνεται στην πληθώρα των μαζικών μετωπικών λαϊκών οργανώσεων της κατοχής και σε ένα πολύμορφο δίκτυο λαϊκών επιτροπών που ξεπηδούν από τα κάτω. Ακόμη στη δημιουργία και ανάδειξη των οργάνων της λαϊκής εξουσίας («λαοκρατίας») της λαϊκής αυτοδιοίκησης και της λαϊκής δικαιοσύνης στην Ελεύθερη Ελλάδα που δεν προβλέπονταν από κανένα πρόγραμμα ούτε θεωρητικοποιήθηκαν από το ΚΚΕ αλλά ήταν προϊόντα της ίδιας της δράσης των μαζών12.

Τα φαινόμενα αυτά, συνώνυμα της δυαδικής εξουσίας, που η επικράτηση τους καταργεί τα παλιό αστικό κράτος επισφραγίστηκαν με την συγκρότηση της «Προσωρινής Επιτροπής Πολιτικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ)» στις 10 Μαρτίου 1944. Η σταδιακή ανασυγκρότηση του αστικού κρατικού μηχανισμού αργότερα, μετά τον Δεκέμβρη - που στην περίοδο 19451946 θα επεκταθεί και γεωγραφικά σ' ολόκληρη την επικράτεια - θα σημαίνει την καταστροφή τους13.

Η αυτοοργάνωση της ελληνικής κοινωνίας κατά την περίοδο αυτή είναι καθολική. Ίσως η «ιδιόμορφη» ελληνική υπερπολιτικοποίηση (το ιδιαίτερο βάρος της πολιτικής ιδεολογίας μέσα στον κοινωνικό σχηματισμό) που επιβιώνει μέχρι σήμερα να έχει τις ρίζες της και σ' αυτήν την συλλογική εμπειρία.

Παραθέτουμε εδώ συγκεντρωτικά τα στοιχεία για τις μαζικές εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις. Χωρίς να είναι εξαντλητικά, ούτε όμως και απλώς ενδεικτικά, μας επιτρέπουν να συλλάβουμε τη διάσταση αυτής της κοινωνικής κίνησης.

' Η ΕΠΟΝ τα 600.000 640.000 μέλη (πίνακες 4,5 και διάγραμμα Ι)17. Τα ΑΕΤΟΠΟΥΛΑ περίπου 200.000 300.00018. Τέλος ο ΕΛΑΣ (τακτικός και εφεδρικός) μαζί με την Εθνική Πολιτοφυλακή, το ΕΛΑΝ και τις βοηθητικές υπηρεσίες (Επιμελητεία τον Αντάρτη, συνεργεία μεταφορών κλπ.) υπολογίζεται σε 110.000-150.00019. Όσον αφορά το ΚΚΕ, στο 7ο Συνέδριο του 1945 αντιπροσωπεύονται περίπου 450.000 μέλη του Κόμματος20.

Η μαζικοποίηση του ΚΚΕ υπήρξε ραγδαία, ιδιαίτερα μετά την απόφαση του ΠΓ, τον Ιούνιο του 1943 σύμφωνα με την οποία το κόμμα «οφείλει να μετατραπεί σε πλατύ μαζικό κόμμα του εργαζόμενου λαού, κόμμα μυριάδων μελών, το Κόμμα της Ελληνικής λαοκρατίας». Αυτή η ραγδαία μαζικοποίηση του κόμματος που πραγματοποιήθηκε μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα αλλοίωσε σημαντικά τη φυσιογνωμία του. (Αναλυτικότερα στο επόμενο μέρος).

Παρουσιάζεται δηλαδή ένα καταπληκτικό φαινόμενο που αποτελεί μοναδικό προηγούμενο στην παγκόσμια ιστορία: Το 45,5% 58% τον πληθυσμού, που δυνητικά μπορεί να αναλάβει πολιτική δράση - δηλαδή οι ηλικίες 1564 ετών, είναι ενταγμένα μέλη των λαϊκών επαναστατικών οργανώσεων με δράση (όχι απλώς συμπαθούντες ή επιρροές), στην πιο άγρια εποχή μάλιστα που γνώρισε η ελληνική κοινωνία. Το ποσοστό αυτό αντιπροσωπεύει συνολικό πραγματικό αριθμό οργανωμένων μελών στις ΕΑΜικές οργανώσεις 2.000.000 - 2.500.000 περίπου. Αυτό το γεγονός υποδηλώνει ότι η πολιτική επιρροή του ΕΑΜικού κινήματος μέσα στον πληθυσμό είναι τεράστια21.

Συνοπτικά μπορούμε να πούμε ότι στην περίοδο 1940--45, το ΕΑΜικό κοινωνικό μπλοκ που αποτελεί μια μοναδική ιστορικά ταξική συμμαχία γίνεται ηγεμονικό μέσα στην ελληνική κοινωνία22.

Σύμφωνα με τον πίνακα 7, οι εργάτες αντιπροσωπεύουν στην επαναστατική Βουλή του '44 το 12,2% (22 αντιπρόσωποι). Στη Βουλή του 1964 το 0.33% (1 αντιπρόσωπος), στη βουλή 1974 δεν υπάρχει κανείς ενώ στη Βουλή του 1977 το 0.33% (2 αντιπρόσωποι)24.

Οι αγρότες στο Εθνικό Συμβούλιο αντιπροσωπεύουν το 12% (23 αντιπρόσωποι). Στη Βουλή του 1964 το 4,33% (13 αντιπρόσωποι), του 1974 1,33% (4 αντιπρόσωποι) και του 1977 1,00% (3 αντιπρόσωποι). Αντίστροφα. «Μόνιμο χαρακτηριστικό και στις 3 Βουλές 1964, 1974 και 1977 είναι η γνωστή συντριπτική αριθμητική υπεροχή των Δικηγόρων που βρίσκονται ελάχιστα κάτω από το 50% του σώματος», (Μεταξάς 1981, 44). Και όμως η τόσο «γνωστή» αυτή υπεροχή δεν υπάρχει στις εκλογές του '44. Οι δικηγόροι δεν αντιπροσωπεύουν παρά μόνο το 12,8% (23 άτομα) είναι δηλαδή τόσοι όσοι ακριβώς είναι οι αγρότες και οι εργάτες!.

Τέλος παρατηρούμε ότι το ποσοστό εκπροσώπησης των εργατών (12,2%) είναι σχεδόν ίδιο με αυτό των αγροτών (12,8%), αν και το αριθμητικό βάρος της εργατικής τάξης στην κοινωνική ταξική διάρθρωση της εποχής είναι κατά πολύ μικρότερο από αυτό των αγροτών. Είναι άλλη μια απόδειξη για τον αυξημένο πολιτικό και ιδεολογικό ρόλο της εργατικής τάξης. Άλλωστε η ηγεμονία ουδέποτε αποτέλεσε ποσοτικό πρόβλημα.

«Έχοντας ήδη υποστεί μείωση κατά τη δικτατορία του Μεταξά, οι προπολεμικοί πολιτικοί και ιδεολογικοί εκπρόσωποι της άρχουσας τάξης υπέστησαν άλλη μιαν αμαύρωση της εικόνας τους στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Με ελάχιστες αξιοσημείωτες εξαιρέσεις, οι περισσότεροι από τους προπολεμικούς πολιτικούς είχαν παραμείνει αδρανείς σε όλη την Κατοχή, ενώ από εκείνους της νέας γενιάς, που είχαν δράσει στη Μέση Ανατολή, λίγοι μπορούσαν να καυχηθούν για το εθνικό τους έρεισμα. Ακόμη, η αμφίσημη στάση των περισσότερων εκπροσώπων της παραδοσιακής αστικής τάξης προς την Αντίσταση προκάλεσε γενική δυσπιστία κατά του παλαιού κατεστημένου». (Τσουκαλάς 1986, σελ. 28.)

Η ραγδαία ριζοσπαστικοποίηση των λαϊκών μαζών, η βίαιη εισβολή στο πολιτικό προσκήνιο και τεράστια αυτοοργάνωσή τους έχει μεταβάλλει τα αστικά κόμματα σε παλιά ανάμνηση.

Ο επανεγκλωβισμός των μαζών από τις παραδοσιακές αστικές εκπροσωπήσεις θα ενισχυθεί από τη στάση ανοιχτής συνεργασίας με τους Γερμανούς ή ολοκληρωτικής αποχής από την αντίσταση του συνόλου της αστικής τάξης25.

Αυτή η στάση της αστικής τάξης γίνεται αιτία να πάρει τελικά το ΕΑΜ τη μορφή του μετώπου αποκλειστικά από τα κάτω παρά την αρχική επιδίωξη της ηγεσίας του ΚΚΕ για συμμαχία και με τα αστικά κόμματα.

Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι ότι με την διάλυση των κομμάτων, τη χρεοκοπία και φυγή του αστικού πολιτικού προσωπικού καθώς επίσης και τη αποδιάρθρωση της κρατικής μηχανής, διαρρηγνύεται η προπολεμική συμμαχία με τα κοινωνικά στρώματα στηρίγματα, των οποίων η μεγάλη μάζα θα κερδηθεί από το EAΜ6.

«ΟΙ ΔΥΟ ΔΡΟΜΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΜΑΣ ΕΞΕΛΙΞΗ. Ο ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΤΑΞΙΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΣΤΗ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΕΛΛΑΔΑ.

1. Πλουτοκρατία Δοσιλογισμός. Χρηματιστική ολιγαρχία μοναρχοφασιστική αντίδραση (μαύρο μέτωπο, ΣΑΝ, Χ και ΣΙΑ).

Βασικά στην Ελλάδα παλεύουν σήμερα για την πολιτική επικράτηση δύο παρατάξεις, δυο στρατόπεδα, δυο ρεύματα.

Πρώτο, η παράταξη της πλουτοκρατίας. Συγκεντρώνει στις γραμμές της το δοσιλογισμό, τα παλιά τζάκια, τους κοτζαμπάσηδες και τσιφλικάδες, όλους τους εκμεταλλευτές του λαού, με επικεφαλής σαν κυριαρχούσα δύναμη τη χρηματιστική ολιγαρχία. Πολιτικά η παράταξη αυτή παλεύει κάτω από τη σημαία του μοναρχοφασισμού. Επηρεάζει ακόμα τα πιο καθυστερημένα και οπισθοδρομικά στρώματα στις πόλεις και στα χωριά. Σαν βασικό μέσο πολιτικής επικράτησης έχει την ανοιχτή δολοφονική τρομοκρατία, που εξασκεί το μαύρο μέτωπο, ο ΣΑΝ, η Χ και το υπόλοιπο μοναρχοφασιστικό άγος. Διαθέτει σχεδόν ολόκληρο τον κρατικό μηχανισμό και χρησιμοποιεί τα σώματα ασφαλείας και από το στρατό κατά πρώτο λόγο τους αξιωματικούς, για τις τρομοκρατικές επιχειρήσεις της. Έχει αμέριστη την ξενική υποστήριξη, κυρίως από τις αγγλικές στρατιωτικές και πολιτικές αρχές κατοχής (...).

2. Ο κόσμος του ΕΑΜ και της λαϊκής δημοκρατίας.

Η δεύτερη παράταξη, το άλλο ρεύμα, είναι το ρεύμα, ο κόσμος του ΕΑΜ και της λαϊκής δημοκρατίας, όπου πολιτικοί εκπρόσωποι του από το ΕΑΜ και τα κόμματα που συνεργάζονται μ' αυτό, επηρεάζει και συγκεντρώνει την πλειοψηφία του εργαζόμενου λαού. Δηλ. τους εργάτες, αγρότες, υπαλλήλους κάθε κατηγορίας, επαγγελματίες βιοτέχνες από τα μικρομεσαία στρώματα τους κυρίως. Το ίδιο ισχύει και για την νεοελληνική διανόηση. Αυτού πρέπει να προσθέσουμε και τη λαϊκή φτωχολογιά στις πόλεις. Αυτές οι κοινωνικές δυνάμεις αποτελούν τους κινητήρες της λαϊκής δημοκρατίας».

7ο Συνέδριο ΚΚΕ, Οκτώβρης 1945, (2βα) εισήγηση Ν. Ζαχαριάδη.

«Η ανακατάταξη, που είχαμε μέσα και μετά από το Δεκέμβρη στις ταξικές δυνάμεις, ήταν το φυσιολογικό συνακόλουθο, γιατί το κέντρο βάρους του λαϊκού αγώνα μετατοπιζόταν από το εθνικοαπελευθερωτικό ολοένα και περισσότερο προς το κοινωνικό, το λαϊκοδημοκρατικό επίκεντρο του. Έτσι, ορισμένα στρώματα, πρώτ' απ' όλα από τα αστικά και μεσοαστικά που είχαμε συνοδοιπόρους στην Εθνική Αντίσταση, ξεκόβουν τώρα από μας παρασέρνοντας και ορισμένες μάζες από τις πιο καθυστερημένες και πισωδρομικές. Αυτή η ανακατάταξη ήταν λίγο πολύ φυσιολογική (...) Ο κλονισμός αυτός στο μεγαλύτερο τους βάθος βρήκε την έκφραση του και στη λιποταξία και πολιτική προδοσία της ΕΛΔ σε βάρος του ΕΑΜ». Ζαχαριάδης (1945 6), σελ.12.27

Η μερική διάρρηξη αυτής της πελώριας ταξικής συμμαχίας ήταν σ' ένα βαθμό: α) απόρροια της μετατόπισης του χαρακτήρα του ΕΑΜικού κινήματος που περιγράφει σχηματικά ο Ζαχαριάδης γεγονός που στο πολιτικό επίπεδο αντανακλάται με την διάσπαση της ΕΛΔ, 6) της ύπαρξης και μόνον των κυβερνήσεων του Κέντρου, που θα αποσπάσει την εκπροσώπηση μιας μερίδας του αλλά επίσης) αποτέλεσμα της λαθεμένης πολιτικής του ΚΚΕ (όχι κατάληψη της εξουσίας, Βάρκιζα) που έκαμψε την επαναστατική διάθεση των μαζών. Ακόμα, δ) της οργανωτικής πολιτικής που θα ακολουθήσει η ζαχαριαδική ηγεσία και συνέπεια της οποίας είναι η ιστορική διάρρηξη των σχέσεων εκπροσώπησης που είχαν διαμορφωθεί ανάμεσα στο ΚΚΕ και τις κοινωνικές δυνάμεις του ΕΑΜικού μπλοκ, (κυρίως αγρότες, νεολαία, γυναίκες, μεσαία στρώματα) και ε) της (τακτικής) ήττας με τα γνωστά αποτελέσματα.

Όμως παρά το ιστορικό γεγονός ότι η «νικηφόρα επανάσταση χάθηκε», το ΕΑΜικό μπλοκ σαν ταξική συμμαχία κάθε άλλο παρά έχει καταστραφεί. Αντίθετα, παραμένει ακόμα (1945-1946) η ηγεμονική πολιτική και κοινωνική δύναμη της χώρας και παράλληλα κατορθώνει να ανασυνταχθεί καθώς η κρίση της ελληνικής κοινωνίας βαθαίνει.™.

Στη διετία 1945-47 εντείνονται οι μαζικοί αγώνες, ενώ αγριεύει η πάλη για τα συνδικάτα. Εκτός από την άγρια τρομοκρατία επιστρατεύονται οι νοθείες και οι διορισμοί φασιστικών διοικήσεων.29

Ο ΕΡΓΑΣ (Εργατικός Αντιφασιστικός Συνασπισμός παράταξη που έχει συγκροτήσει το ΕΑΜ) όμως σημειώνει παντού θριαμβευτικές νίκες και τα εκλογικά ποσοστά του κυμαίνονται από το 80% ως 100% των - ψήφων (πίνακας 8).

Οι σκληροί αγώνες για ελεύθερες εκλογές στα συνδικάτα που διεξάγονται αμείωτοι σ' ολόκληρο το 1945 είχαν για επιστεγάσματα τη σύγκλιση του 8ου συνεδρίου της ΓΣΕΕ, 17 Μαρτίου 1946.

Στο συνέδριο αυτό πήραν μέρος 1.700 αντιπρόσωποι από 1.350 συνδικάτα με 258.00 μέλη. Από αυτά πήραν μέρος στις εκλογές 175.000 μέλη παρά την τρομοκρατία και τις κρατικές παρεμβάσεις, δηλαδή ποσοστό 67,8%. Στο συνέδριο ο ΕΡΓΑΣ αναδεικνύεται πρώτη δύναμη με πλειοψηφία 85%.30

Οι μαζικοί αγώνες που εντείνονται και η συντριπτική ηγεμονία του ΕΑΜ σ' αυτούς δεν αφορούν μόνο την εργατική τάξη αλλά και τους αγρότες, (οι εκλογές στους αγροτικούς συνεταιρισμούς είναι επίσης θρίαμβος για το ΕΑΜ), τους δημοσίους υπαλλήλους31, τα μικροαστικά στρώματα, τους ανέργους κλπ.

Η ηγεμονία αυτή διατηρείται ακόμα σ' όλες τις κοινωνικές κατηγορίες νεολαία, γυναίκες, διανοούμενους, πρόσφυγες32, πολεμοπαθείς, τραυματίες, θύματα, φυματικούς, εφέδρους, κλπ.

Το ΕΑΜ πραγματοποιεί πρωτοφανείς για τη μαζικότητα τους παλλαϊκές συγκεντρώσεις σ' ολόκληρη τη χώρα33.:

«Παντού όπου παν και περιοδεύουν αντιπρόσωποι, είτε γίνουν συγκεντρώσεις του ΕΑΜ, τους γίνεται παλλαϊκή υποδοχή που σε λαϊκό οργασμό και ενθουσιασμό καταπλήσσει και δικούς μας ακόμα. Για παράδειγμα έχουμε τις συγκεντρώσεις «Ηρακλή» στη Θεσσαλονίκη και του Σταδίου στην ΑθήναΠειραιά.34. Κι αυτά παρ' όλη την τρομοκρατία που εξασκούν κρατικά όργανα, επίσημες αρχές, ΣΑΝ, Χίτες, μαύρο μέτωπο και μάλιστα τις περισσότερες φορές με τη δοήθεια των άγγλων. Αντίθετα, όπου πατήσουν μαυρομετωπίτες, είτε αποδοκιμάζονται ανοιχτά, είτε παρουσιάζουν μια χαρακτηριστική γύμνια. Έτσι έγινε λ.χ. με το Ζέρβα. Το ίδιο και με το Γόνατα στη Θεσσαλονίκη, που είχε κλασική αποτυχία...» Ζαχαριάδης, (1945 β) σελ. 13.

Είναι τέλος αξιοσημείωτο ότι η συντριπτική πλειοψηφία των «πολιτών» απέχει από την απόπειρα ανασύνταξης των εκλογικών καταλόγων που επιχειρεί η κυβέρνηση, ακολουθώντας τη γραμμή του ΕΑΜ. Κατά μία πολύ υπερβολική εκτίμηση η αποχή «αρχίζει από τα 60% και φτάνει τα 80 και 90%». (ο.π. σελ.13).

Όπως και στην περίοδο της κατοχής, έτσι και σ' αυτήν τη νέα περίοδο της ταξικής πάλης (19451947), αυτή η κοινωνική συμμαχία, όπου η εργατική τάξη και γενικότερα οι μισθωτοί ηγεμονεύουν (με την έννοια που εξηγήσαμε προηγούμενα) αποκρυσταλλώνεται και μορφοποιείται στο ποικιλόμορφο και ευρύ δίκτυο των μαζικών λαϊκών οργανώσεων με βάση τα εργατικά συνδικάτα αλλά όχι μόνο αυτά.

«Γύρω και δίπλα από τα εργατικά συνδικάτα ξαπλώνεται σ' όλη τη χώρα ένα πλατύ δίχτυ από οργανώσεις που αγκαλιάζει εκατομμύρια από εργαζόμενους. Είναι οι οργανώσεις που έχουν οι αγρότες, επαγγελματίες, βιοτέχνες, τα ελεύθερα επαγγέλματα, οι διανοούμενοι, είναι οι τοπικοί σύλλογοι, οι έφεδροι και πολεμιστές, οι ανάπηροι και πολεμοπαθείς, τα θύματα, οι γυναίκες και νέοι, τα παιδιά, οι φυματικοί και σωρός ολόκληρος από άλλες λαϊκές μαζικές οργανώσεις, συλλόγους, ενώσεις κλπ.

Ο οργανωτικός αυτός οργασμός δείχνει και τις γερές δημοκρατικές παραδόσεις του λαού και την υψηλή δημοκρατική του συνείδηση, (υπ. ΧΒΓΜ).35 (Ζαχαριάδης, 1945 α, σελ.298)

Τα προηγούμενα όμως δεν σημαίνουν ότι στις απαρχές του εμφυλίου η τομή δεν είναι ευδιάκριτη. Το επαναστατικό κοινωνικό μπλοκ που θα πραγματοποιήσει την νέα ένοπλη σύγκρουση δεν είναι η γραμμική συνέχεια του ΕΑΜικού μπλοκ της κατοχής. Η μερική διάρρηξη αυτής της ταξικής συμμαχίας αλλά και των σχέσεων εκπροσώπησης με το ΚΚΕ, που έχει συντελεστεί, είναι το διαφοροποιητικό στοιχείο.

Είναι, πιστεύουμε, ένα από τα βασικά συμπεράσματα που μπορεί κανείς να εξάγει και από την ανάγνωση των αποτελεσμάτων των εκλογών του Μαρτίου του 1946 εκτιμώντας τη σχετικά περιορισμένη απήχηση που είχε η (λανθασμένη τακτική) γραμμή της αποχής (υπολογίζεται σε25%-35%), ιδιαίτερα στην περιοχή της πρωτεύσουσας.Χ.

Με τις εκλογές του Μαρτίου και το δημοψήφισμα του Σεπτεμβρίου, το αστικό κράτος αποκτάει μια σημαντική βάση νομιμοποίησης.

Συνολικά μπορούμε να πούμε ότι η περίοδος 1945 (Β' εξάμηνο) - αρχές 1947 εμφανίζει καθαρά τα χαρακτηριστικά της επαναστατικής κατάστασης (με το λενινιστικό ορισμό της έννοιας) που τροφοδοτείται από την τρομερή οικονομική κρίση και τις συνέπειες του πολέμου37. Η ηγεσία όμως του λαϊκού κινήματος έχει σταθερά προσανατολιστεί στην εκπληκτική αυταπάτη της «συμφιλίωσης» και της ειρηνικής κοινοβουλευτικές επικράτησης με συμμετοχή του ΕΑΜ στην κυβέρνηση «εθνικής ενότητας» (Το κεντρικό σύνθημα του ΚΚΕ είναι «Ενότητα τάξη – ησυχία δουλειά ανοικοδόμηση»). Η καθυστερημένη απόφαση για ένοπλη εξέγερση (2η ολομέλεια Φεβρουάριος 1946)37α χρησιμοποιείται καθαρά σα διαπραγματευτικό μέσο πίεσης για τη «συμφιλίωση», με καταστροφικές συνέπειες.

Από το 1947 και με την ενεργό ανάμειξη του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού (Δόγμα Τρούμαν) ο συσχετισμός δυνάμεων τροποποιείται σημαντικά σε βάρος των λαϊκών δυνάμεων. Η πιθανότητα μιας άμεσης επικράτησης της επανάστασης απομακρύνεται. Αναπότρεπτα, η συνέχιση της σύγκρουσης ήταν δυνατή μόνο με το χαρακτήρα μακροχρόνιου (παρατεταμένου) πολέμου. Η αναπροσαρμογή της επαναστατικής στρατηγικής που απαιτεί η νέα συγκυρία (εσωτερική και εξωτερική) όμως δεν θα γίνει ποτέ.38

Αντίθετα με την περίοδο του ΕΑΜ, οι πόλεις χάνουν την επαφή τους με την ύπαιθρο. Η επανάσταση δεν αναπτύχθηκε στις πόλεις, οι μαζικοί αγώνες που αναπτύσσονται το 194546 μένουν ακαθοδήγητοι και σταδιακά θα καμφθούν, ενώ η ένοπλη πάλη δεν στάθηκε δυνατό να αναπτυγθεί.39.

Η συντριβή του εργατικού και λαϊκού κινήματος στις πόλεις, η διάλυση των μαζικών ΕΑΜικών οργανώσεων (με τον Ν. 509 1947) θα αποβεί καθοριστική. Αυτή η έκβαση της ταξικής σύγκρουσης που πιθανά αντανακλάται και στην κοινωνική σύνθεση του δεύτερου ανταρτικού (σχετική κυριαρχία ανταρτών αγροτικής προέλευσης) έγινε αιτία σύγχυσης σχετικά με το χαρακτήρα του κοινωνικού μπλοκ που έκανε τον εμφύλιο40.

Μια σημαντική ένδειξη τόσο για την κοινωνική σύνθεση (βασικά του στελεχικού δυναμικού) αυτού του κοινωνικού μπλοκ όσο και για την συντριβή του στις πόλεις παρέχεται από την κοινωνική σύνθεση των κρατούμενων του εμφυλίου πολέμου (πίνακας 9).

Σύμφωνα μ' αυτήν την έρευνα, οι κρατούμενοι εργατικής προέλευσης αποτελούν το 42,3% (σχεδόν διπλάσιο από το ποσοστό της εργατικής τάξης στο συνολικό πληθυσμό. Η υπεραντιπροσώπευση αυτή είναι άλλη μια απόδειξη για τον ενισχυμένο ρόλο της) και μαζί με τους κρατούμενους που προέρχονται από τα άλλα μισθωτά και μεσαία στρώματα της πόλης, αποτελούν σχεδόν το 70% των κρατουμένων. Από την άλλη πλευρά, οι κρατούμενοι αγροτικής προέλευσης αντιπροσωπεύουν το 34% περίπου40. Το γεγονός δηλαδή ότι το εργατικό και λαϊκό κίνημα συντρίφτηκε με τη βία δεν σήμαινε ότι άλλαξε και ο χαρακτήρας του επανασταστικού κοινωνικού μπλοκ (!). Πυρήνας του εξακολουθεί να παραμένει η εργατοαγροτική συμμαχία όπως και στο ΕΑΜ.

Σε ένα ιστορικής σημασίας κείμενο του Σεραφείμ Μάξιμου (γράμμα του προς το ΠΓ του ΚΚΕ όπου επιχειρεί έναν απολογισμό ολόκληρης της περιόδου) διατυπώνεται με σαφήνεια και εξηγείται η διαφοροποίηση αυτής της ταξικής συμμαχίας στις δύο περιόδους: «Ενώ όμως η πρώτη αντίσταση κρατήθηκε και αναπτύχθηκε πάνω σε μια στενή, οργανική, ολοένα και πιο ισχυρή ενότητα δράσης των μεγάλων μαζών στις πόλεις και των χωρικών στην ύπαιθρο, κατά τρόπο που σε κάθε ένοπλο κτύπημα έξω να ανταποκρίνεται μια πολιτική μέσα στις πόλεις, η δεύτερη αντίσταση δεν μπόρεσε να αποκαταστήσει μια τέτοια ενότητα δράσης και να αναπτυχθεί η ίδια πάνω σ' αυτήν. Αυτό δεν έγινε φυσικά από υποτίμηση προς μια τέτοια συντονισμένη δράση μαζών πόλεων και ένοπλης δράσης στην ύπαιθρο - κάθε άλλο - επήλθε όμως σαν αποτέλεσμα ταχύτατης ενέργειας του αντίπαλου, που κατευθύνθηκε διαδοχικά προς τα γνωστά τρία σημεία του: 1) Ομαδικές συλλήψεις στελεχών βάσης (επιχειρήσεις Ζέρβα στην Αθήνα, Ιούλιος 1947) και βαθμιαία απορφάνιση των μαζών των πόλεων από κάθε διεύθυνση. 2) Αποκοπή των πόλεων από την ύπαιθρο 3) Αποκοπή της υπαίθρου από τον μαχόμενο Δημοκρατικό Στρατό, με τη βίαια μετατόπιση του πληθυσμού του. Και τα τρία αυτά σημεία αποτελέσανε αναπόσπαστο μέρος ενός και του ίδιου επιτελικού σχεδίου που καταστρώσανε οι Αμερικάνοι. Η δε διαδοχική επίτευξη τους αποτέλεσε επιτυχία στρατηγική μεγάλη - αποφασιστικής σημασίας - για την έκβαση του αγώνα». (Μάξιμος, 1950, σελ. 30). Η Επανάσταση θα περιορισθεί στην ύπαιθρο και μάλιστα θα λάβει σχεδόν αποκλειστικά τη μορφή της ένοπλης πάλης που διεξάγει ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας406. Η αποκοπή του αντάρτικου από τις λαϊκές μάζες της πόλης και της υπαίθρου (που πέτυχε ο αστικός στρατός με τις αναγκαστικές μετακινήσεις) αποστέρησε το αντάρτικο τόσο από τις αναγκαίες εφεδρείες (που προφανώς δεν ήταν απλά «στρατιωτικό» πρόβλημα αλλά συνολικά λανθασμένης στρατηγικής), όσο και από τον απαραίτητο ζωτικό χώρο που απαιτούσε η νέα μορφή πολέμου. Μαζί με την μετατροπή του σε τακτικό στρατό, θα αποτελέσουν καθοριστικές αιτίες της στρατιωτικής συντριβής (1949).

Ο εμφύλιος πόλεμος 1946-49 δεν ήταν παρά η συνέπεια αυτής της στρατηγικής.

«Στο διάστημα αυτό η ταξική πάλη θα πάρει αναπόφευκτα τη μορφή της ένοπλης σύγκρουσης. Οι λαϊκές δυνάμεις συντρίβονται γιατί η ηγεσία τους δεν προσανατολίζεται σταθερά στο αναπότρεπτο της σύγκρουσης (...)

Με τη λήξη του εμφύλιου πολέμου το πρώτο σκέλος της ιμπεριαλιστικής στρατηγικής (...) πραγματοποιείται στο ακέραιο: φυσική εξόντωση χιλιάδων κομμουνιστών, διάλυση των λαϊκών οργανώσεων, ανακοπή της επαναστατικής ορμής των μαζών. Για πολλά χρόνια μετά, η λευκή τρομοκρατία, την ύπαιθρο και τις πόλεις, θα συμπληρώσει το έργο τούτο».

(Ζητήματα... 1979, σελ.6)

Ο βασικός μοχλός για την βίαιη διάλυση του ΕΑΜικού μπλοκ είναι το κράτος και κυρίως ο κατασταλτικός μηχανισμός με όλα του τα παρακλάδια που αναλαμβάνει επίσης και τα «ιδεολογικά» καθήκοντα της «αποΕΑΜοποίησης»τον πληθυσμού (ο όρος ανήκει στον Κ. Τσουκαλά).

«Όλοι οι «εξ επαγγέλματος» πολιτικοί της παλιάς προμεταξικής εποχής, άνθρωποι γερασμένοι, ξεκομμένοι από τη ζωή, ξεχασμένοι από φίλους και εχθρούς, άνθρωποι που κοιμήθηκαν την μέρα της φασιστικής εισβολής, ξύπνησαν και έσπευσαν στο κέντρο της Αθήνας. Δίπλα τους οι νέοι φωστήρες, αμύντορες του αστικού καθεστώτος, με περγαμηνές πρακτορικής δράσης στο πλευρό των Άγγλων ή και των Γερμανών, αλλά πάντα για να συντρίψουν τον κομμουνισμό, και όλοι τώρα «σύμμαχοι των συμμάχων». Όλοι αυτοί, παλιοί και νέοι σωτήρες του κοινωνικού καθεστώτος, έχουν την ψευδαίσθηση πως αποτελούν την «Εθνική ηγεσία» που χρειάζεται ο τόπος και αποτελούν εγγύηση για την πραγματοποίηση της «Μεγάλης Ιδέας». Ο καθένας τους κουβαλάει ένα δικό τους σχέδιο «εθνικής ανοικοδόμησης και αναγέννησης». Επικαλείται υπαρκτά και ανύπαρκτα προσωπικά προσόντα και υπηρεσίες στο έθνος και στους «προστάτες» της Ελλάδας. Προσφέρει τη συνεργασία του σ' όλα τα κόμματα και τις παρατάξεις. Με τους παλαιοδημοκρατικούς δημοκρατικοί, δημοκρατικότεροι των αρχηγών των κομμάτων τους. Με τους βασιλικούς, βασιλικότεροι απ' το βασιλιά. Με τους σοσιαλίζοντες, από κούνια σοσιαλιστές αλλά αγγλοαμερικάνικου τύπου. Καμιά ηθική αρχή, κανένας κομματικός δεσμός δεν συγκρατούσε τους μνηστήρες της εξουσίας. Κοινό χαρακτηριστικό όλων: Η υποτέλεια στους Άγγλους.

Η αναζωογόνηση όμως της πολιτικής ζωής και δραστηριότητας των αστών πολιτικών γινόταν κάτω από το δέος του όγκου του λαϊκού κινήματος και της επέκτασης της κυριαρχίας της λαοκρατικής εξουσίας στην χώρα. Μπροστά σ' αυτόν τον κίνδυνο όλες οι διαφορές τους εκμηδενίζονταν. (...) Δε υπήρχαν πια εθνοπροδότες και δοσίλογοι μέσα στην αστική τάξη. Όλοι ήσαν εθνικιστές, υπέρμαχοι του ελεύθερου κόσμου, που παλεύουν να σώσουν την μεγάλη πλειοψηφία του λαού, από τον οργανωμένη και ένοπλη μειοψηφία των αναρχικών (...)» (τόμος 3, σελ. 172)42

Εκτός από την ανυποληψία των αστών πολιτικών η ανασυγκρότηση του αστικού μπλοκ, σκοντάφτει και σε κάτι άλλο:' στην ανυπαρξία πειστικού ιδεολογικού ηγεμονικού οράματος. Η αστική ιδεολογία σε συνθήκες επαναστατικοποίησης των μαζών διέρχεται τη μεγαλύτερη κρίσης της.

Η συνεχής ρευστότητα που εμφανίζεται στην πολιτική σκηνή44, ο κατακερματισμός και η αστάθεια των αστικών πολιτικών κομμάτων, η κρίση του αστικού πολιτικού προσωπικού, είναι νομίζουμε αντανάκλαση μιας διττής κοινωνικής πραγματικότητας. Από τη μία ανυπαρξία ή βαθιά κρίση του αστικού κοινωνικού μπλοκ εξουσίας και προσπάθεια διαμόρφωσης του, από την άλλη διαδικασία διάσπασης και διάλυσης του ΕΑΜικού μπλοκ που γεννά τα φαινόμενα της σύγχυσης, της κινητικότητας και της έντασης.45

Με αυτά τα δεδομένα και χωρίς να ξεπερνιέται προφανώς η κρίση της αστικής ιδεολογίας, το αστικό κοινωνικό μπλοκ θα διαμορφωθεί σ' αυτήν την περίοδο κυριολεκτικά από την αρχή, κυρίως κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου 1946-49. Παράλληλα θα συγκροτηθούν οι αναγκαίες συμμαχίες του συνασπισμού εξουσίας.

Η εμφάνιση του Ελληνικού Συναγερμού και η συσπείρωση γύρω από τον Παπάγο τελικά το 1952, σηματοδοτεί την αρχική σταθεροποίηση αυτού του νέου κοινωνικού μπλοκ, της «Δεξιάς» (όπως θα αποκληθεί αργότερα). Δηλαδή της κοινωνικής συμμαχίας που κατορθώνει επιτέλους να συγκροτήσει η αστική τάξη.

«Η κίνηση του «Ελληνικού Συναγερμού» επέτυχε να εμφανισθεί σαν έκφραση της συμμαχίας ενός πολύ μεγάλου πλήθους ετερόκλητων στοιχείων. Το μέγεθος της εκλογικής νίκης του στα 1952 οφείλεται ακριβώς στο ότι εξέφρασε μια τόσο μεγάλη συμμαχία».

(Βεργόπουλος 1977, σελ.18)46

Η συγκρότηση αυτή και η διάλυση παράλληλα του ΕΑΜικού κινήματος (στρατιωτική, πολιτική, ιδεολογική, οικονομική) γίνεται με μοχλό το κράτος και κυρίως το στρατό, (αναλυτικά παρακάτω).

Αυτή η ταξική συμμαχία θα στηρίξει αποτελεσματικά τη μετεμφυλιακή αστική εξουσία για μία τουλάχιστον δεκαετία.

Μπορούμε να πούμε σχηματικά ότι από την αρχή της περιόδου που εξετάζουμε την κοινωνική βάση αυτής της συμμαχίας αποτέλεσαν:

α) αγρότες καθυστερημένων περιοχών με πολύ χαμηλό εισόδημα, με ιδιαίτερα σκληρές τις επιπτώσεις του εμφυλίου πολέμου. Επίσης πληθυσμοί των παραμεθορίων περιοχών, παντελώς αποκομμένοι από την πολιτική ζωή του τόπου με το πρόσχημα της «ασφάλειας».49

β) όσοι προσδέθηκαν από τα χρόνια της μεταξικής δικτατορίας στις δυνάμεις της καταπίεσης, και κυρίως φυσικά την περίοδο της Κατοχής και του εμφυλίου ανεξάρτητα από ταξική προέλευση: πάσης φύσεως φασιστικά στοιχεία, ταγματασφαλίτες δοσίλογοι, τρομοκράτες του εμφύλιου πολέμου, τεατζήδες, παρακρατικοί και τα επίσημα Σώματα Ασφαλείας. Ο συρφετός αυτός - που ο αριθμός του δεν είναι ευκαταφρόνητος - βασικά στρατολογημένος μέσα από τα εξαθλιωμένα στρώματα, τον παρασιτικά υποαπασχολούμενο και άνεργο πληθυσμό, συνδέθηκε με την εξουσία με δεσμούς αίματος γιατί είχε αποτελέσει το εκτελεστικό όργανο της καταπίεσης50. (Ζητήματα, 1974)

γ) Σημαντική μερίδα των παραδοσιακών μικροαστικών μερίδων της πόλης, της υπαίθρου και του εκκαθαρισμένου κρατικού μηχανισμού.

Ο σημαντικός ρόλος των μικροαστικών στρωμάτων μέσα σ' αυτή την κοινωνική συμμαχία αντανακλάται άμεσα στον πολιτικό και ιδεολογικό λόγο του Ε.Σ. «Τον προσέδιδε μια όψη λαϊκισμού με ορισμένα μάλιστα φασιστικά χαρακτηριστικά (Για «κοινοβουλευτικό φρανκισμό» μιλούσε το Κέντρο (υπ: ΧΒΓΜ)

(Νικολακόπουλος, σελ.80)

δ) Οι παλιές και οι νέες μερίδες της αστικής τάξης, «οι επιχειρηματίες, τα παλιά τζάκια και οι νεόπλουτοι της ανοικοδόμησης, οι υψηλοί αξιωματούχοι του κρατικού μηχανισμού, η πλειοψηφία των πνευματικών «ταγών», επιστημονικών ιδρυμάτων κλπ.»

(Ζητήματα..., 1974)

Η συγκρότηση της αστικής τάξης θα βασιστεί στα στρώματα που πλούτισαν στη δεκαετία του '40 χάρη στο κατοχικό εμπόριο και τη συνεργασία με τους κατακτητές.51

ε) Σ' αυτό το κοινωνικό μπλοκ θα ενταχθεί οργανικά και μόνιμα η μεγάλη πλειοψηφία της κοινωνικής κατηγορίας των αξιωματικών, σε αντίθεση με την προπολεμική και κατοχική περίοδο όπου ένα σημαντικό τμήμα είχε ριζοσπαστικοποιηθεί. Η δικτατορία (1967-1974) θα ενισχύσει περισσότερο τη θέση τους. Όπως φαίνεται και σήμερα (βλ. π.χ. τα εκλογικά αποτελέσματα στου Παπάγου ή στις στρατιωτικές σχολές) η ένταξη αυτή διατηρείται αναλλοίωτη. Οι αξιωματικοί δεν παύουν να αποτελούν το πιο πιστό στήριγμα του αστικού καθεστώτος.

1. Διάλυση του ΕΑΜικού μπλοκ (στρατιωτική πολιτική ιδεολογική)

2. Ανασυγκρότηση του αστικού μπλοκ και των κοινωνικών συμμαχιών του.

Όσον αφορά το δεύτερο σημείο, η οργάνωση και η αποκρυστάλλωση αυτής της κοινωνικής συμμαχίας έχει μοχλό και πεδίο τον κρατικό μηχανισμό.52

Είναι γνωστό ότι υπάρχει πάντα προτεραιότητα του αστικού κράτους, για την οργάνωση και αναπαραγωγή της ηγεμονίας της αστικής τάξης, απέναντι στα κόμματα της. (Το πραγματικό κόμμα της αστικής τάξης είναι τελικά πάντα το ίδιο το κράτος).

Αυτό όμως που σε τελευταία ανάλυση ισχύει πάντα, στην Ελλάδα εμφανίστηκε και σαν άμεση συγκεκριμένη εξωτερική μορφή.

Η πολιτική έκφραση αυτής της ταξικής συμμαχίας μετά το '50 (Ελληνικός Συναγερμός ΕΡΕ) ταυτίστηκε εξαρχής με το κράτος. Η ταύτιση κράτους δεξιού κόμματος αποτέλεσε έτσι δομικό χαρακτηριστικό της μετεμφυλιακής μορφής του κράτους.

Η (ανα)συγκρότηοη του αστικού κράτους στην Ελλάδα μετά την κατοχή είναι ιδιόμορφη. Πρόκειται για μια ειδική μορφή κράτους που βρίσκεται πιο κοντά στα καθεστώτα έκτακτης ανάγκης, παρά στην φιλελεύθερη κοινοβουλευτική μορφή. Η μορφή αυτή επιβλήθηκε λόγω των ανοιχτών μορφών που πήρε η ταξική πάλη και η συγκρότηση του επαναστατικού μπλοκ του ΕΑΜ. Η παρατεταμένη κατάσταση δυαδικής εξουσίας, μέχρι το καλοκαίρι τον 1945,53 με την κυριαρχία της λαϊκής εξουσίας στο μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας, ο κίνδυνος οριστικής απώλειας της εξουσίας για την αστική τάξη, δεν της επιτρέπουν παρά τη συγκρότηση μιας μορφής κράτους βασικό κορμό της οποίας αποτελεί ο κατασταλτικός μηχανισμός (στρατός, σώματα ασφαλείας και παρακρατικές συμμορίες). Μόνο αυτή η μορφή μπορεί να διασφαλίσει την ταξική κυριάρχηση της.54

Η ιδιομορφία («ο έκτακτος χαρακτήρας») προφανώς δεν είναι ότι κυριαρχεί ο κρατικός μηχανισμός καταναγκασμού (στρατού, αστυνομία, διοίκηση, δικαιοσύνη) πάνω στους ιδεολογικούς μηχανισμού του κράτους, χαρακτηριστικό κάθε μορφής καπιταλιστικού κράτους (Πουλαντζάς).

Τα στοιχεία που προσδίδουν τον ιδιόμορφο χαρακτήρα είναι:

1. Η κεντρική θέση και ο αυτόνομος πολιτικός ρόλος που αναλαμβάνει ο στρατός μέσα στην δομή του μετεμφυλιακού κράτους, θέση που θα οδηγήσει στη δικτατορία του 1967.

2. Ο ουσιαστικός περιορισμός της σχετικής αυτονομίας των ιδεολογικών μηχανισμών (εκπαίδευση, μέσα μαζικής ενημέρωσης κλπ.) τυπικό χαρακτηριστικό της «κανονικής κοινοβουλευτικής μορφής». Τα ιδεολογικά καθήκοντα, οι λειτουργίες αναπαραγωγής και διάδοσης της κυρίαρχης ιδεολογίας που κανονικά επιτελούνται κατά κύριο λόγο από τους ιδελογικούς μηχανισμούς, αναλαμβάνονται σε μεγάλο βαθμό από τον στενό πυρήνα του κρατικού μηχανισμού και μάλιστα από τον κατασταλτικό.

3. Η ουσιαστική απορρόφηση της νομοθετικής εξουσίας από την εκτελεστική (με συντακτικές πράξεις, αναγκαστικούς νόμους και διατάγματα), Αλιβιζάτος (1983), και

4. Η ύπαρξη εκτάκτων εξουσιών («Το παρασύνταγμα»)55. θα πρέπει να φθάσουμε στην μεταπολίτευση του 1974 για να ανατραπεί η συγκεκριμένη αυτή δομή της αστικής εξουσίας.

Αυτή η ιδιόρρυθμη συγκρότηση του αστικού κράτους αποδίδεται νομίζουμε επακριβώς από τον όρο «αντικομμουνιστικό κράτος». Όπως παρατηρεί σωστά ο Γ. Κατηφόρης δεν πρόκειται για κάποια αντιεπιστημονική σύζευξη όρων που παραπέμπει σε μια πλευρά του εποικοδομήματος, - την αντικομουνιστική ιδεολογία για να χαρακτηρίσει μιαν άλλη πλευρά, το Κράτος.

(Κατηφόρης 1975, σελ.19).

Αντίθετα περιγράφει δυο πράγματα. Πρώτον τη συγκρότηση του αστικού κρατικού μηχανισμού σαν αντίπαλου της λαϊκής εξουσίας στην ελεύθερη Ελλάδα56. Δεύτερον, όπως ήδη ειπώθηκε, την υπαγωγή των ιδεολογικών μηχανισμών στο, στενό πυρήνα του κράτους και ιδιαίτερα στον κατασταλτικό.57

Τα ιδεολογικά καθήκοντα του κράτους, δεν ήταν άλλα από την «αναμόρφωση» με τη βία, την τρομοκρατία και τη διαστρέβλωση της ΕΑΜικής εμπειρίας. Αυτό που πολύ πετυχημένα ο Κ. Τσουκαλάς αποκαλεί «αποΕΑΜοποίηση τον πληθυσμού»5 *. Αυτή η μορφή της «πειθούς» είναι αποτέλεσμα της κρίσης της αστικής ιδεολογίας που αναφέραμε προηγούμενα, της ανυπαρξίας αστικού ηγεμονικού ιδεολογικού οράματος ικανού να αντιπαρατεθεί στη βιωμένη εμπειρία των μαζών, ρόλο που σε καμία περίπτωση δεν μπορούσε να παίξει ο αντικομουνισμός (εδώ σαν μορφή της αστικής ιδεολογίας όχι του κράτους).

Όπως είδαμε το ρόλο των ιδεολογικών μηχανισμών θα αναλάβει σε μεγάλο βαθμό ο στρατός. Κατάλοιπα του ενισχυμένου του ιδεολογικού του ρόλου υπάρχουν και στην μεταπολίτευση59.

Η διάρθρωση της δομής του κράτους που θα αποκρυσταλλωθεί έτσι σ' ολόκληρη την μετεμφυλιακή περίοδο έχει αποφασιστική σημασία για τη θέση των πολιτικών κομμάτων μέσα στο κράτος και το πρόβλημα του μαζικού αστικού κόμματος που μας ενδιαφέρει. Αν και αυτό το ζήτημα θα αναλυθεί πιο κάτω μπορούμε να πούμε προκαταβολικά ότι η ανυπαρξία μαζικών αστικών κομμάτων στην Ελλάδα κατά την μεταπολεμική περίοδο και μέχρι την μεταπολίτευση, αντίστοιχων μ ' αυτά που διαμορφώθηκαν στις χώρες της Ευρώπης, δεν οφείλεται στην «καθυστέρηση» ή στην «εξάρτηση» (που δήθεν είχαν σαν αποτέλεσμα τη διατήρηση των πελατειακών σχέσεων) αλλά στις συγκεκριμένες μορφές που πήρε η πάλη των τάξεων στη χώρα μας και στις αντανακλάσεις τους στη μορφή του κράτους.60

Η όξυνση που έλαβαν οι ταξικοί ανταγωνισμοί μετά την Απελευθέρωση και η συγκεκριμένη κατάσταση διάλυσης του αστικού μπλοκ δεν μπορούσαν να επιτρέψουν την «πολυτέλεια» συγκρότησης αστικού κόμματος σαν πρωτοβάθμιου μηχανισμού νομιμοποίησης της αστικής εξουσίας. Η προτεραιότητα (ζωτικής σημασίας για την ελληνική αστική τάξη) εδραζόταν στην οργάνωση του αστικού κράτους και στην (επανα)λειτουργία των μηχανισμών του.

Δημιουργείται όμως για πρώτη φορά η κοινωνική βάση, πάνω στ,ην οποία θα αναπτυχθεί, μετά την ολοκληρωτική συντριβή του ΕΑΜικού κινήματος (στο εμφύλιο 194649) ο ιδιόμορφος πολιτικός χώρος του «Κέντρου». Ήδη δηλαδή από το 1945 εμφανίζεται ένας κοινωνικός και πολιτικός χώρος που απομακρύνεται από το ΕΑΜικό μπλοκ και δεν θα ακολουθήσει την ένοπλη σύγκρουση. Αντίθετα η ένταση της τρομοκρατίας, οι μετακινήσεις πληθυσμού της υπαίθρου η αμερικάνικη βοήθεια κλπ. θα τον διευρύνουν σημαντικά. Πρόκειται για τον χώρο που ο Ζαχαριάδης, στο 7ο Συνέδριο (Οκτώβριος 1945) αναλύοντας τον συσχετισμό των ταξικών δυνάμεων στην Ελλάδα, θα αποκαλέσει σχηματικά αλλά και αυτάρεσκα (καθότι τον θεωρεί διεκδικίσιμο) «μεσόβαλτο».

«Για να ολοκληρώσουμε την εικόνα, που μας δίνει η κατάταξη των ταξικών δυνάμεων στην Ελλάδα, θα πρέπει να αναφέρουμε το δημοκρατικοσοσιαλιστικό μεσόβαλτο, το περίφημο κέντρο. Πολιτικά το κέντρο αυτό εκφράζει τους δισταγμούς, τις ταλαντεύσεις, τις αμφιβολίες, και τους φόβους πρώτ' απ' όλα των μεσαίων (όχι των μικρών) αστικών στρωμάτων. Εκπροσωπεί ακόμα ένα κομμάτι του υπαλληλικού κόσμου και της διανόησης».

(Ζαχαριάδης, 1945, σελ. 15).

Στο πολιτικό επίπεδο αυτή η μετατόπιση στο ΕΑΜικό μπλοκ εκφράζεται με την αποχώρηση του ΕΛΔ από τον συνασπισμό του ΕΑΜ. Ακριβώς όμως επειδή η διάρρηξη των σχέσεων εκπροσώπησης δεν είναι σ' αυτήν την περίοδο συνολική το εγχείρημα δεν πετυχαίνει.61

Η κοινωνική βάση του Κέντρου σ' αυτήν την περίοδο δεν αντιστοιχεί στην κοινωνική βάση του προπολεμικού κόμματος των Φιλελευθέρων..

Οι μερίδες του κεφαλαίου που εκπροσωπούσε ιστορικά (βιομηχανικό, τραπεζικό, εμπορικό) κάτω από την ανάπτυξη της επανάστασης και την κατακόρυφη όξυνση της ταξικής πάλης, το εγκαταλείπουν, πολώνονται προς την μοναρχία που θα αποτελέσει την πολιτική συμπύκνωση της αντεπανάστασης. Το Κέντρο της μεταδεκεμβριανής περιόδου σαν κοινωνική εκπροσώπηση έχει τροποποιηθεί σημαντικά62

Η σημαντικότερη όμως διεύρυνση της κοινωνικής του όασης, συντελείται αρκετά αργότερα στην δεκαετία του '60, όταν πλέον απορροφά το σημαντικότερο κομμάτι του ηττημένου ΕΑΜικού μπλοκ αφαιρώντας από την ΕΔΑ την πολιτική εκπροσώπηση του.

Ανεξάρτητα όμως από την έκφραση της ταξικής πάλης σ' αυτή την περίοδο η τομή που επέφερε το ΕΑΜ στον κοινωνικό σχηματισμό θα είναι μη ανατρέψιμη. Οι συνέπειες της περιόδου αυτής θα αφήσουν καταλυτικά ίχνη για όλη την μεταπολεμική περίοδο.

2. Για τον ορισμό της έννοιας του «λαού»:

Ο «λαός» ή τα «λαϊκά στρώματα» δεν είναι, όπως ορισμένες αντιλήψεις υποθέτουν, ρητορικές αφαιρέσεις ή λαθραία παρείσφρηση στον μαρξιστικό πολιτικό λόγο φιλελεύθερων ή ιδεαλιστικών αντιλήψεων.

Ο «λαός» αποτελεί έναν αντικειμενικό προσδιορισμό του συστήματος, που είναι διαφορετικός από τον ταξικό προσδιορισμό: ο λαός είναι ο ένας από τους πόλους της κυρίαρχης αντίφασης σ' ένα κοινωνικό σχηματισμό, δηλαδή μιας αντίφασης η νοησιμότητα της οποίας εξαρτάται από το σύνολο των πολιτικών και ιδεολογικών σχέσεων κυριαρχίας και όχι μόνο από τις σχέσεις παραγωγής.

Αν η ταξική αντίφαση είναι η κυρίαρχη αντίφαση στο αφηρημένο επίπεδο του τρόπο «παραγωγής, η αντίφαση ανάμεσα στο λαό και το συγκρότημα εξουσίας είναι κυρίαρχη στο επίπεδο του κοινωνικού σχηματισμού». Λακλάου (1983 σελ. 123), βλ. επίσης Καπετανγιάννης (1978).

3. Πουλαντζάς (1981, σελ. 30).

4. Για την «λαϊκή δημοκρατική» ιδεολογία:

«με τον όρο λαϊκή δημοκρατική ιδεολογία εννοούνται οι δημοκρατικές παραδόσεις του λαού, τα σύμβολα, οι αξίες, η κουλτούρα κλπ., σε συντομία όλες οι μορφές με τις οποίες ο λαός αποκτά επίγνωση της ιστορικής ταυτότητας το «μέσω της αντιπαράθεσης και πάλης του ενάντια στο συγκρότημα της εξουσίας» Καπετανγιάννης (1978).

Ελεφάντης, (1976 α) σελ.22. και (1976β) όπου η θέση αυτή αναλύεται περισσότερο.

Β) «(...) κατά την περίοδο 194145, και για πρώτη φορά στη σύγχρονη ελληνική ιστορία, η μαζική λαϊκή αντίσταση έγινε μέσα σ' ένα πνεύμα γενικής συμμετοχής στη διαμόρφωση των εθνικών πεπρωμένων. Για πρώτη φορά, οι μάζες επενέβαιναν άμεσα στον πολιτικό και κοινωνικό τομέα και καλούνταν να αναμειχθούν ενεργά στην οικοδόμηση πολλών θεσμών (...) Και ήταν αυτή η άμεση εμπειρία συλλογικής δράσης, που οδήγησε τις μάζες σε ανταγωνισμό με τους πολιτικούς εκπροσώπους της αστικής τάξης. Κοντολογίς, η ΕΑΜική εμπειρία συνέτριψε ολόκληρο το παραδοσιακό πλαίσιο, το οποίο περιβάλλει τη συμβολική παραμόρφωση της εικόνας που έχουν οι μάζες για την καθημερινή ζωή. Το κυρίαρχο μικροαστικό πελατειακό σύστημα, που επικράτησε μέχρι το ξέσπασμα του πολέμου, διαλύθηκε. Το ΕΑΜ έδωσε το έναυσμα που ενεργοποίησε τις μεταβολές, οι οποίες υπήρχαν λανθάνουσες στην ελληνική κοινωνία από το 1922. Οι πιο θεμελιώδεις πλευρές της σχέσης των ανθρώπων με τις συνθήκες ύπαρξης τους υποβάλλονταν σε πλήρη αναθεώρηση».

Τσουκαλάς, 1986, σελ.30.

Κατά τον Κ. Τσουκαλά, η ιδεολογική και κοινωνική πόλωση που επιφέρει η ΕΑΜική εμπειρία και η συντριβή του «οριοθέτησε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής», (ο.π. σελ.17).

Γ) Στην ίδια κατεύθυνση συγκλίνει και ο Η. Νικολακόπουλος με τη διαφορά ότι θεωρεί επίσης καθοριστική για την μεταπολεμική περίοδο όσον αφορά το κομματικό σύστημα και την διαιρετική τομή το «Εθνικού Διχασμού.

«Η δεύτερη βασική διαιρετική τομή που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη συγκρότηση των κομμάτων ήταν συναρτημένη με την ανάπτυξη του εαμικού κινήματος αντίστασης και ιδιαίτερα με τις εμφύλιες συγκρούσεις που άρχισαν, σε περιορισμένη σχετικά μορφή, ήδη από τα τέλη του 1943 αλλά οξύνθηκαν και κορυφώθηκαν με τον εμφύλιο πόλεμο της περιόδου 1946-49. (...)

Το εαμικό κίνημα και η διαιρετική τομή του εμφύλιου υπήρξαν απολύτως καθοριστικά για την ιδεολογική, πολιτική και οργανωτική δόμηση της Αριστεράς, κομμουνιστικής και μη. (...) Αλλά και αντίστροφα, από τη μεριά δηλαδή του κράτους και ιδιαίτερα των ιδεολογικών και των κατασταλτικών του μηχανισμών, η αναφορά στην εαμική αντίσταση και τον εμφύλιο αποτελούσε το ειδοποιό στοιχείο που καθόριζε τα όρια σαφή και περιχαρακωμένα, ανάμεσα στους δυο κόσμους, των «εθνικοφρόνων» και των «μη εθνικοφρόνων». Νικόλακοπουλος, (1985), σελ.70. Βλ. ακόμα την περίφημη μπροσούρα του Σ. Μάξιμου «Πού Βαδίζουμε» (1945) και (1950).

2. Για την ιδεολογικοποίηση αυτής της ιστορικής περιόδου. Ελεφάντης (1976 6).

3.. Το ΕΑΜ υπήρξε το καθοδηγητικό και επιτελικό όργανο που συνδύασε την σύνθετη πάλη μέσα στις πόλεις με τις κινητοποιήσεις πλατιών λαϊκών μαζών, στον αγώνα για οικονομικές και πολιτικές διεκδικήσεις. Στην ύπαιθρο οργάνωσε τους αγρότες πάνω στις βάσεις της λαϊκής τοπικής αυτοδιοίκησης και τέλος οργάνωσε και κατεύθυνε τον αντάρτικο αγώνα πάνω στα ελληνικά βουνά.

Αντίθετα με τις άλλες υπόδουλες στον Άξονα χώρες, ο αντιστασιακός δεν είναι μόνο ο παρτιζάνος, είναι και ο «εαμίτης», ο αγωνιστής των πόλεων.

Κατσούλης, (1985) σελ. 60

Ένας συνοπτικός απολογισμός για την ανάπτυξη και τον συνδυασμό των μορφών πάλης περιέχεται στην εισήγηση που έκανε ο Γ. Ζέβγος προς το τέλος της κατοχής (Γενάρης 1944) στην 10η ολομέλεια του ΚΚΕ. Το διάγραμμα της εισήγησης είχε επεξεργαστεί ο Δ. Γληνός.

βλ. Ζεύγος (1944).

Στο χρονικό «Στ' άρματα! Στ' άρματα» (1967) υπάρχει πλήρης καταγραφή όλων των βασικών απεργιών, συγκεντρώσεων και διαδηλώσεων της περιόδου της κατοχής. (Σελ. 542-549).

4. Η νεολαία συμμετέχει όχι μόνο στους μαζικούς αγώνες αλλά και στην ένοπλη πάλη καθοριστικά:

«Αν θελήσουμε να εξετάσουμε τον αριθμό των αγύμναστων νέων ανταρτών του ΕΛΑΣ (κάτω των 24 χρόνων) θα βρούμε ένα πολύ μεγάλο ποσοστό, που αποτελεί ένα πραγματικό τίτλο τιμής για τη νεολαία μας. Γενικά το ποσοστό αυτό φτάνει και μέχρι 45% και ολοένα, με το τράβηγμα των παλαιότερων απ' τον ένοπλο αγώνα ανεβαίνει καθημερινά. Σ' ορισμένες μονάδες του ΕΛΑΣ (Μακεδονία), το ποσοστό αυτό φτάνει σήμερα και μέχρι 65% (...)» (Έκθεση Π. Ανταίου προς ΚΣ της ΕΠΟΝ, 31.2.1943, στο Ανταίος, 1977, ΑΠ, σελ. 218).

Η αφύπνιση και η πολιτική ενεργοποίηση των γυναικείων μαζών είναι επίσης εντυπωσιακή:

«Οι γυναίκες αποτελούν το 45% του ΕΑΜ, τουλάχιστον το 80% τη Εθνικής Αλληλεγγύης. Παίζουναποφασιστικό ρόλο στην τροφοδοσία και στη μεταφορά πολεμοφοδίων στα ένοπλα τμήματα του ΕΛΑΣ.

Μετέχουν σε μάχιμες κι εφεδρικές μονάδες του ΕΛΑΣ, σαν αντάρτισσες και αξιωματικοί. Υπάρχουν και χωριστά τμήματα γυναικών, όπως η γυναικεία διμοιρία της 13ης Μεραρχίας, η γυναικείας διμοιρία της Καισαριανής (...) Υπάρχει έφιππη ομάδα γυναικών στην περιοχή Ζάρκου των Τρικάλων που εκτελεί αποστολές του ΕΛΑΣ. (...)

Οι γυναίκες κύρια οργανώνουν την περίθαλψη των τραυματιών και των αρρώστων των παιδιών, οργανώνουν συσσίτια για τα πεινασμένα παιδιά. Οι αγρότισσες δίνουν τη μάχη της σοδειάς τροφοδοτώντας χιλιάδες πατριώτες με τη σοδειά τους. Γυναίκες αποτελούν το βασικό κορμό διακίνησης του παράνομου τύπου. Οι διανοούμενες κι επιστημόνισες συμβάλλουν στο γράψιμο του, καθώς στην έκδοση παράνομων γυναικείων εφημερίδων (...)»

Μ. Ράνου, 1985, σελ. 174. Για τη συμμετοχή των κοριτσιών στην ΕΠΟΝ βλέπε υποσημ. (17). 5. 1) «Το ΕΑΜ εξελίχθηκε στη μεγάλη εθνικοαπελεύθερωτική συμμαχία της εργατικής τάξης, της αγροτιάς, των μεσαίων στρωμάτων της πόλης, της νεολαίας, της προοδευτικής διανόησης, μεγάλης μερίδας πατριωτών αξιωματικών, μιας σημαντικής μερίδας του κλήρου, των εθνικών μειονοτήτων, μιας μερίδας της μεσαίας αστικής τάξης».

Ρούσσος, 1982, σελ.66.

2.) «Το ΕΑΜ είναι μια εργατοαγροτική συμμαχία στην βάση του, με ευρύτερο περίγυρο της, το σύνολο του εργαζόμενου λαού, τους διανοούμενους, τη νεολαία και ευρύτερα μικροαστικά στρώματα». Κατσούλης, 1985, 60.

3.. «Η άποψη που επικρατεί σχετικά με το θέμα υπογραμμίζει την ευρύτερα διαταξική σύνθεση του ΕΑΜ, όπως αυτή διαφαίνεται και από τη μαζική συμμετοχή του αγροτικού πληθυσμού αλλά και από τη στελέχωση και απήχηση του στα αστικά κέντρα. Το γεγονός αυτό αποτυπώνεται άλλωστε στην εκλογική βάση της μεταπολεμικής Αριστεράς, που είναι σημαντικά διαταξικότερη σε σύγκριση με τα αντίστοιχα δυτικοευρωπαϊκά κόμματα. Εντούτοις, αρκετά στοιχεία, καθώς και οι μεταγενέστερες εκλογικές ταυτίσεις, ενισχύουν την υπόθεση ότι λεπτομερέστερες έρευνες, και ειδικότερα στα αστικά κέντρα, ενδέχεται να αναδείξουν τα ιδιαίτερα ταξικά χαρακτηριστικά της λαϊκής βάσης του ΕΑΜ. Χωρίς φυσικά εδώ να παραγνωρίζεται η σημαντική διαφοροποίηση μεταξύ κατοχικού και μετακατοχικού ΕΑΜ ούτε το κρίσιμο θέμα των έντονων ίσως διακυμάνσεων της λαϊκής βάσης του ΕΑΜ κατά την περίοδο της κατοχής· διακυμάνσεων που ενδεχομένως αφορούσαν κυρίως μικροαστικά στρώματα των πόλεων και τμήματα του αγροτικού πληθυσμού, αποτέλεσμα, προς το τέλος τη κατοχικής περιόδου και αμέσως μετά την απελευθέρωση, να ενταθούν τα ταξικά χαρακτηριστικά της σύνθεσης του ΕΑΜ».

Νικολακόπουλος, 71.

Επίσης Ζεύγος, 207, Μάξιμος 1945,1950, Χαραλάμπης 1985, 28 και Σάρλης 1987,13. Τέλος ο Γ. Κατηφόρης παρατηρεί το εξής:

«Είναι γεγονός ότι το κομμουνιστικό κόμμα απέφυγε, το καιρό της κατοχής, να ανοίξει μέτωπα εσωτερικών κοινωνικών αλλαγών. Η ίδια, όμως, η ταξική υφή του ΕΑΜ προκαθόριζε, νομίζω, τη μελλοντική εξαφάνιση του αστικού καθεστώτος σε περίπτωση που θα επικρατούσε πολιτικά μετά την απελευθέρωση το Εθνικοαπελευθερωτικό Μέτωπο».

Κατηφόρης 1984.

6.. Η συγκρότηση της συμμαχίας με αυτές τις νέες κοινωνικές κατηγορίες των περιθωριοποιημένων μαζών που γέννησε ο πόλεμος και η πείνα δεν υπήρξε εύκολη υπόθεση και απαιτούσε νέες ευέλικτες οργανωτικές μορφές. Αυτό εξηγεί και την διευρυμένη σημασία των εθνικοτοπικών οργανώσεων στο ΕΑΜ. Η εμπειρία αυτή για την αριστερή στρατηγική των κοινωνικών συμμαχιών, πιστεύουμε ότι διατηρεί και σήμερα ακέραια την αξία της:

«Όλα όσα πέτυχε το ΕΑΜ ήταν καλά, αλλά όχι αρκετά. Έπρεπε να διευρυνθεί και να εδραιωθεί η συμμαχία με τις μάζες των «φτωχογειτονιών», όπως ονόμαζαν τις ακραίες συνοικίες των μεγάλων πόλεων, όπου είχαν εγκατασταθεί οι πρόσφυγες του παλιού πολέμου και χωρίς επάγγελμα και μόνιμους πόρους αγροτικά στοιχεία, που έρχονταν στις αναπτυσσόμενες πόλεις αναζητώντας δουλειά και τύχη. Ο σημαντικά μεγάλος αριθμός ανθρώπων της κατηγορίας αυτής, που συνήθως ονομάζουμε «φτωχολογιά της πόλης», εξογκώθηκε στα χρόνια της κατοχής με την προσθήκη πολλών «μικρονοικοκυραίων» που καταστράφηκαν ή και διατηρούσαν ακόμα ακίνητες περιουσίες αλλά όχι προσοδοφόρες και αξιοποιήσιμες. Έτσι η φτωχολογιά εκδηλώθηκε με μια ψυχολογία και νοοτροπία ποιοτικά εντελώς διαφορετική από την προπολεμική: συντηρητική, νομοταγής και καθόλου ριψοκίνδυνη. Στην αρχή των μεγάλων δυσκολιών αναζητούσε κάποιο νόμιμο κάλυμμα: ένα φιλανθρωπικό ίδρυμα, κάποιο σύλλογο, κάποια κίνηση πρόνοιας από θρησκευτικούς, κοινωνικούς και πολιτιστικούς παράγοντες ή οργανισμούς, ή ακόμα από πρόσωπα με κύρος στη γειτονιά τους. Από τέτοιες κινήσεις και επιτροπές, με πολυμορφίες και «εφευρέσεις», σαν προσπάθειες αντιμετώπισης μερικότερων συγκεκριμένων ζητημάτων μιας ορισμένης στιγμής, σε συγκεκριμένο χώρο, ξεπήδησαν ο Λαϊκές Επιτροπές, που στην πορεία εξελίχτηκαν σε όργανα λαϊκής αυτοάμυνας, ανεξάρτητα από τις δημοτικές και κρατικές αρχές και ενάντια σ' αυτές.

Χατζής, ο.π. σελ.281.

Τα προηγούμενα αποτελούν ένα σημαντικό ιστορικό παράδειγμα για την οργανωτική αποκρυστάλλωση των σχέσεων εκπροσώπησης που θέσαμε αλλού (θέσεις 18, σελ.60).

Για τις ιδιαίτερες αυτές κοινωνικές κατηγορίες και την συμμετοχή τους στο ΕΑΜικό κίνημα βλέπε επίσης Κατσούλης 1985, 53 και Ρούσσος 1982, 68.

7. Βλέπε επίσης Δ. Σάρλης 1985, σελ..

8. Για τη διαμόρφωση του προγράμματος της Λαϊκής Δημοκρατίας βλέπε κατά σειρά τα παρακάτω κείμενα:

1.) Εισήγηση Γ. Ιωαννίδη στην ΚΕ του ΚΚΕ για την διάλυση της Γ' Διεθνούς (Ιούνης 1943) στο Χατζής, τόμος 2, σελ.424.

2.) «Το πρόγραμμα της λαϊκής δημοκρατίας» στο «Λαοκρατία και σοσιαλισμός» έκδοση «Ριζοσπάστη», Αθήνα 1943. Ανατύπωση στη σειρά «Ντοκουμέντα» του ελληνικού προοδευτικού κινήματος», αριθμός 10, σελ.23-29, όπου αναφέρεται ότι η Λ.Δ.: «θα επιβάλει τον περιορισμό, όσο είναι δυνατό μέσα στα πλαίσια της καπιταλιστικής οικονομίας, της εκμετάλλευσης και θ' ανοίξει έτσι το δρόμο για το ομαλό πέρασμα στο Σοσιαλισμό». (σελ. 16).

3.) Σχέδιο Προγράμματος της Λ.Δ., που εγκρίθηκε από το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ και προτάθηκε στα κόμματα του ΕΑΜ Ιούνης 1945, στο ΚΚΕ (4) σελ.258.

4.) «Απ' την αστικοτσιφλικάδικη Ελλάδα προς την Ελλάδα της λαϊκής δημοκρατίας» παράρτημα ΚΟΜΕΠ, αρ.44, Δεκέμβριος 1945. Ανατύπωση ΝΕΠΚ, αρ.6.

5.) Ζαχαριάδης 1945 α, στο ΚΚΕ (4).

6.) Ζαχαριάδης 1945 6, σελ.32, 1945 γ, σελ.71 και 1945 δ, σελ.281.

7.) Πολιτική απόφαση 7ου Συνέδριου, στο ΚΚΕ (4), 539, όπου το πρόγραμμα της Λ.Δ. αποκρυσταλλώνεται ως εξής:

«Ο πολιτικός συνασπισμός των κομμάτων του ΕΑΜ έχει καταρτίσει το πρόγραμμα του, το πρόγραμμα της λαϊκής δημοκρατίας. Το πρόγραμμα αυτό αγκαλιάζει, στις γενικές κατευθυντήριες γραμμές, το συνολικό ζήτημα του αστικοδημοκρατικού μετασχηματισμού και της ανέλιξης της λαϊκής δημοκρατίας στη σοσιαλιστική (...) με κύρια μέτρα «εθνικοποίηση της πίστης, των μεγάλων μεταφορών, των βασικών βιομηχανιών που έχουν πρωταρχική εθνική σημασία. Τα μέτρα αυτά θα αποτελέσουν το βάθρο για να θεμελιωθεί η ακλόνητη εθνική 1 μας δύναμη και ανεξαρτησία».

Η αποθέωση του οικονομισμού βρίσκει τη καθαρότερη έκφραση της στον ορισμό της «εθνικής ανεξαρτησίας»:

«Εθνική ανεξαρτησία θα πει δημιουργία βαριάς βιομηχανίας, δηλαδή μεταλλουργίας, χημικής βιομηχανίας, μηχανουργίας και ανάπτυξη όλων των πλουτοπαραγωγικών δυνάμεων του τόπου» 53.

Σύμφωνα με το Χατζή, η Λαϊκή Δημοκρατία, που πρότεινε ο Ιωαννίδης από τον Ιούνη του 1943, «είναι μια μορφή εξουσίας, που δεν είναι αστική δημοκρατία, ούτε όμως και εξουσία της εργατικής τάξης και του εργαζόμενου λαού (...) περιορίζονταν σε οικονομικές βελτιώσεις και μέτρα υπέρ των εργαζομένων, χωρίς να θίγει την πλουτοκρατία. Υποσχόταν βέβαια να προχωρήσει και σε εθνικοποιήσεις αργότερα, αλλά τόνιζε ότι θα ενίσχυε κάθε ιδιωτική πρωτοβουλία, για να δημιουργηθεί εθνική βιομηχανία και να γίνει η εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών της χώρας. (...) Η «Λ.Δ.» δεν αναλάμβανε την οργάνωση σχεδιασμένης οικονομίας, ούτε ανάθετε τη διεύθυνση των επιχειρήσεων, εργοστασίων κλπ. σε εργατικές επιτροπές» (τ.2, σ.51), επίσης Μαργαρίτης (1984 σελ.189).

Το ίδιο πρόβλημα ανακύπτει και με το πρόγραμμα του ΕΕΑΜ. Όπως παρατηρεί ο Αυγουστίδης: «Το ΕΕΑΜ ποτέ δεν διαμόρφωσε ένα πλήρες πολιτικό και οικονομικό πρόγραμμα για την μεταπολεμική Ελλάδα, όπως έκαναν άλλα συνδικάτα σε ξένες χώρες (για παράδειγμα Γαλλία, Βέλγιο και Ιταλία. Προβλήματα όπως η εθνικοποίηση, η κοινωνικοποίηση και η συμμετοχή των εργαζομένων στην διοίκηση ή στην γενική ανασυγκρότηση της οικονομίας δεν φαίνεται ότι ενδιέφεραν τους έλληνες ή την ηγεσία τους κατά την διάρκεια του πολέμου» στο Avgoustidis 1984, σελ. 67.

9. Μια περιεκτική αποτίμηση συνολικά της δράσης, της επιρροής και της σημασίας του ΕΕΑΜ βρίσκεται στο άρθρο: «ΕΕΑΜ: The Worker's Resistance», στο Avgoustidis 1984.

. Για την ίδρυση του ΕΕΑΜ βλέπε Κωτσάκης 1986, 320, Χατζής 1977 τόμος 1, σελ.90, Στρίγκος, 19 και Κατσούλης 1985, 55 όπου αναφέρεται:

«Το ΕΕΑΜ υπήρξε η πρώτη εργατική οργάνωση στον ευρωπαϊκό κατεχόμενο χώρο που κινητοποίησε τις εργατοϋπαλληλικές μάζες σε ανοικτούς απεργιακούς και γενικότερους συνδικαλιστικούς αγώνες κατά των Γερμανοϊταλών».

Ο Κ. Θέος, στην ιστορική μπροσούρα «Τα εργατικά συνδικάτα, η πάλη τους ενάντια στο φασισμό» που εκδόθηκε το 1947 αναφέρει τα εξής:

«Κάτω απ' τις σημαίες του Εργατικού ΕΑΜ (ΕΕΑΜ) συσπειρώθηκε το σύνολο των εργατών, εργατριών και υπαλλήλων της χώρας, (...). Το Εργατικό ΕΑΜ άνοιξε πρώτο το δρόμο της πάλης του λαού με τις απεργίες που άρχισε απ' τις αρχές του 1942 - στην αρχή για ψωμί και μεροκάματα - για να πάρουν απ' τις αρχές του 1943 θυελλώδη χαρακτήρα γενικών απεργιών και διαδηλώσεων ενάντια στην επιστράτευση, στην τρομοκρατία και στην κατοχή.

Με τους αγώνες αυτούς που οργάνωσε και καθοδήγησε το Εργατικό ΕΑΜ, η εργατική τάξη της Ελλάδας εοημείωσε μοναδικούς στην υπόδουλη Ευρώπη θριάμβους. Μόνη η Ελλάδα απ' όλες τις υπόδουλες χώρες της Ευρώπης πέτυχε με τους αγώνες του Λαού της - στους οποίους πρωτοπόρος μαχητής ήταν το Εργατικό ΕΑΜ να εξαναγκάσει τον Χίλτερ να ανακαλέσει το Διάταγμα της επιστράτευση που είχε δημοσιευθεί στις 30 Ιανουαρίου 1943), σελ.14.

Για το περιεχόμενο των εργατικών κινητοποιήσεων ο Γ. Κατηφόρης αναφέρει:

«Είναι γνωστό ότι διεκδικητικοί αγώνες για μισθούς, μεροκάματα, επιδόματα, ή παροχές τροφίμων σε ανέργους - δηλαδή αγώνες με καθαρά προλεταριακό χαρακτήρα - δημιούργησαν τη βάση για το μεγάλο εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα στις πόλεις. Κατηφόρης, 1984.

Τα κείμενα του ΕΑΜ έχουν δημοσιευτεί στον τόμο «Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης», (1981), σελ.174 212.

10.. Για το απεργιακό κίνημα στην περίοδο της κατοχής βλέπε αναλυτικά Χατζής 1977, τόμοι 1,1, Ρούσσος 1982, Χρονικό Στ' άρματα! Στ' άρματα! 1967, Κατσούλης 1982, 1985. Όπως υπολογίζει ο τελευταίος:

«Στα χρόνια 1943 44 οργανώνονται πάνω από 100 κλαδικές απεργίες σ' ολόκληρη τη χώρα, σε καίριους κλάδους παραγωγής (λιπάσματα, τσιμέντα, τράπεζες κλπ.)

Στα τέλη της κατοχής το ΕΑΜ κυριαρχεί στους εργοστασιακούς χώρους και δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηριχθεί ότι ολόκληρη η τάξη των εργατοϋπαλλήλων όλης της χώρας, είναι πια οργανωμένη στο ΕΑΜ, ώστε αρχίζει να υλοποιείται το αίτημα της συμμετοχής των εργαζομένων στις διοικήσεις των επιχειρήσεων». 1982, 122.

11. Ιδιαίτερη σημασία έχει η γενική απεργία του Μαρτίου 1943.

«Είναι επίσης γνωστό ότι μια από τις πιο μεγαλειώδεις κινητοποιήσεις του αθηναϊκού λαού, το Μάρτη του 1943, έγινε γύρω από ένα ζήτημα καθαρά εργατικό τη ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης ελλήνων εργατών για τα γερμανικά εργοστάσια». Κατηφόρης, ο.π..:

Στο ίδιο θέμα: Κατσούλης 1982,120 και Ζεύγος 1944,188.

Στην Αθήνα παίρνουν μέρος 200.000 ενώ συνολικά υπολογίζεται ότι στις κινητοποιήσεις αυτές πήραν μέρος περισσότεροι από 500.000 εργαζόμενοι. (Στ' άρματα! Στ' άρματα! 544).

12. «Αυτές οι επιτροπές (ενν. στην πρωτεύουσα) όπως και οι Επιτροπές Λαϊκής Αυτοδιοίκησης στην Ελεύθερη Ελλάδα, δεν προβλέπονταν από το πρόγραμμα του ΕΑΜ, ούτε υπήρξαν προϊόν θεωρητικής μελέτης και πρακτικής πολιτικής του ΚΚΕ ή κάποιου άλλου από τα συνεργαζόμενα μ' αυτό κόμματα. Δημιουργήθηκαν με πρωτοβουλίες των ίδιων των λαϊκών μαζών, σαν όργανα άμυνας και στην πορεία αναπτύχθηκαν και ανάλαβαν πολλαπλά καθήκοντα αντιμετώπισης, η πρόνοια, τα συσσίτια, οι διανομές τροφίμων, ο έλεγχος των τιμών, η πάλη κατά του μαυραγοριτισμού και της απόκρυψης ειδών πρώτης ανάγκης ήααν καθήκοντα αυτών των επιτροπών (...) Πάλευαν για επιδόματα ανεργίας, για περίθαλψη αναπήρων και θυμάτων πολέμου, για ειδική μέριμνα στα παιδιά, τις έγκυες γυναίκες. Σε ορισμένες περιπτώσεις βοήθησαν στις επιδιορθώσεις σπιτιών, δρόμων και καταστημάτων κοινωνικής χρήσης».

Χατζής, τόμος 2, 340. Επίσης τόμος 1, σελ. 277,279,280,408, 469. Τόμος 2, σελ. 267 κε, 339. Τόμος 3, σελ. 191-196.

Αυτά τα νεογέννητα λαϊκά όργανα εξουσίας έτειναν από την ίδια τους φύση να «συνενωθούν σ' ένα κεντρικό αντιπροσωπευτικό κι εκτελεστικό όργανο για να δημιουργηθεί κεντρική εξουσία του λαού». Ζεύγος, 1944, σελ.190.

13.. Για τον χαρακτήρα της ΠΕΕΑ σαν επαναστατικής κυβέρνησης από την πλευρά της νομικής ιδεολογικής βλέπε Α. Σβώλος (1945). Για την «αντανάκλαση» της δυαδικής εξουσίας στην συνταγματική ιδεολογία, Αλιβιζάτος 1983, «Το συνταγματικό πρόβλημα την επαύριο της απελευθέρωσης», σελ.140157.

14. Αναλυτικά, από το 2), οι απώλειες αυτές είναι:

α) 260.000 από πείνα και στερήσεις, 6) 23.700 απώλειες ελληνοϊταλικού και ελληνογερμανικού πολέμου, γ) 30.000 εκτελεσθέντες από Γερμανούς, δ) 40.000 εκτελεσθέντες από Βουλγάρους, ε) 50.000 απώλειες της Αντίστασης, στ) 7.000 θύματα βομβαρδισμών, ζ) 11.000 απώλειες δυνάμεων Μέσης Ανατολής, η) 3.500 άνδρες εμπορικής ναυτιλίας, θ) 60.000 Εβραίοι ελληνικής υπηκοότητας, ι) 45.000 από απαχθέντες που δεν επέστρεψαν. (Σύνολο 520.300).

15. Baerentzen 1985 Κατσούλης 1985, 53-60, Κωστάκης 1986,325, Ζευγος 1944,199, Σάρλης 1981, 14, Στρίγχος 1982, 24, Παπαπαναγιώτου 1974,113, Ρούσσος 1982, 68, Χατζής 1977 τόμος 2, 517.

Για μια αποκλειστική και περισσότερο εξαντλητική αλλά ταυτόχρονα και προβλπιιατική αναφοβά στα αριθμητικά δεδομένα, βλ. Baerentzen 1985.

Στη δύναμη του ΕΑΜ περιλαμβάνονται οι διάφορες κοινωνικές του οργανώσεις: Το. Εργατικό ΕΑΜ (που ιδρύθηκε στις 16 Ιουλίου 1941), η Πανελλήνια Ένωση Δημοσίων Υπαλλήλων - ΠΕΔΥ, το πραγματικό όνομα της οποίας ήταν ΚΠΕ (Κεντρική Πανελλήνια Επιτροπή), σίγουρα μεγάλο μέρος της Εθνικής Αλληλεγγύης (sum ιδρύθηκε στις 28 Μάη 1941), το ΕΑΜ νέων (ιδρύθηκε στις 5 Φλεβάρη 194 και ενσωματώθηκε αργότερα στην ΕΠΟΝ).

Στην Αθήνα το ΕΑΜ, ΕΠΟΝ, ΕΑ είχαν 250.000-450.000 μέλη (πίνακας 2). Για τη δράση των μαζικών ΕΑΜικών οργανώσεων στην Αθήνα βλέπε το βίβλο του Φάνη Μπαρτζιώτα: «Η Εθνικής Αντίσταση στην αδούλωτη Αθήνα», (1984), ιδιαίτερα στο Κεφ. 15. «Η μαζική διαφώτιση της ΚΟΑ και του ΕΑΜ της Αθήνας». Ο Φ. Μπαρτζιώτας ήταν τότε γραμματέας της ΚΟΑ του ΚΚΕ και παρέμεινε μέχρι το 1946.

16. Όλα τα στατιστικά στοιχεία για το τεράστιο έργο της ΕΑ (ενισχύσεις οικογενειών αναπήρων, ανταρτών πληγέντων, περίθαλψη, ίδρυση λαϊκών ιατρείων, αναρρωτηρίων, νοσοκομείων, φαρμακείων, διαφώτιση κλπ.), όπως επίσης και η πορεία της οργανωτικής της εξάπλωσης, περιέχονται αναλυτικά στο έργο Εθνική Αλληλεγγύη: Μια προσπάθεια χι ένας άθλος, που κυκλοφόρησε το 1945.

Τα βασικά κείμενα της ΕΑ, περιέχονται στα Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης 1981. τόμος πρώτος, σελ.495-504.

Συμπληρωματικά βλέπε «Στ' άρματα! Στ' άρματα!», 75, Κωτσάκης, ο.π. Χατζής, τόμος 1, 74.

Η ΕΑ είναι η πιο μαζική μετωπική οργάνωση όπου αποκρυσταλλώνεται πολιτικά και οργανωτικά η αχανής ταξική συμμαχία του ΕΑΜικού μπλοκ.

«Τρία εκατομμύρια Έλληνες γίνονται μέλη της: Άντρες, γυναίκες, παιδιά, κληρικοί, επιστήμονες, έμποροι, βιομήχανοι, εργάτες, αγρότες. Απ' όλα τα κοινωνικά στρώματα κι απ' όλα τα επαγγέλματα. Απ' όλα τα κόμματα.

Σε μερικές επαρχίες, όπως στο Πωγώνι της Ηπείρου, τα 80% του πληθυσμού είναι μέλη της Ε.Α. (...) Ο Κλήρος ιδιαίτερα ο κατώτερος, βοηθάει δραστήρια το έργο της. Στη Στερεά Ελλάδα τα 60% των κληρικών είναι μέλη, συνεργάτες ή δραστήριοι βοηθοί του έργου της Ε.Α. Στην Ήπειρο και τη Μακεδονία τα

70.%, στην Θεσσαλία τα 80%, στην Εύβοια τα 90% (...)

Οι γυναίκες μέσα στο σύνολο των μελών της Ε.Α. έχουν παντού την πλειοψηφία. Αν οι άλλοι τομείς του κινήματος αντίστασης δέχονται τα πιο ζωντανά στοιχεία του γυναικείου πληθυσμού, η Ε.Α. πλημμυρίζει από τη μεγάλη πλειοψηφία του (...) τα 60% των μελών της Ε.Α. Θεσσαλίας, τα 55% της Αθήνας, τα 60% της Μακεδονίας, τα 60% της Ηπείρου είναι γυναίκες.

Τα μικρά Ελληνόπουλα (...) προσφέρουν μεγάλη συνδρομή στο έργο της Εθνικής Αλληλεγγύης και κλείνουν με την συμμετοχή τους τον κύκλο της ηλικίας που σχηματίζεται απ' όλα τα κοινωνικά στρώματα γύρω στην Ε.Α.

Μέσα στο 1944 η Ε.Α. απλώνεται γεωγραφικά ως την τελευταία γωνιά της Ελλάδας. Μπορεί κανείς να πάει στο πιο μικρό χωριό που δεν υπάρχει παπάς (...), που δεν υπάρχει δάσκαλος. Την Εθνική Αλληλεγγύη θα τη βρει». (Εθνική Αλληλεγγύη 1945, 21).

17.. Ένα μεγάλο μέρος του αρχείου της ΕΠΟΝ, θαμμένο για 35 χρόνια, που περιλαμβάνει επίσημα κείμενα, εκθέσεις, ντοκουμέντα, στοιχεία, οργανωτικά σχήματα, διαγράμματα, προσωπικές μαρτυρίες, καταλόγους κλπ. έχει ευτυχώς σωθεί χάρη σ' έναν από τους πρωταγωνιστές της τον Π, Ανταίο (Στ. Γιαννακόπουλο). Ολόκληρο αυτό το καταπληκτικό υλικό είναι συγκεντρωμένο σε 2 τόμους που καλύπτουν όμως κατά βάση τον πρώτο χρόνο της ΕΠΟΝ. (Φλεβάρης 1943Φλεβάρης 1944). Βλ. Ανταίος 1977, 1979.

Η ΕΠΟΝ ιδρύθηκε τελευταία απ' όλες τις εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις (23 Φλεβάρη 1943) και διαλύθηκε το Φθινόπωρο του 1947. Σημαντικό ρόλο-μοχλό στη δημιουργία της ΕΠΟΝ έπαιξε η ανασυγκρότηση της ΟΚΝΕ την πρώτη περίοδο της κατοχής, ιδιαίτερα την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1942 (Ανταίος, 1977, ΑΠ σελ.318).

Σύμφωνα με τον Π. Ανταίο, μπορούμε να διακρίνουμε 3 περιόδους στη δράση της ΕΠΟΝ στην κατοχή: Α ' περίοδος. Από την ίδρυση του ως τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας (Φλεβάρης Αύγουστος 1943). Β'περίοδος ως τη 2η ολομέλεια του ΚΣ της ΕΠΟΝ (Αύγουστος 1943Μάρτης 1944). Σταθμό για την πανελλαδική εδραίωση της ΕΠΟΝ αποτελούν οι Συνδιασκέψεις περιοχών που γίνονται Καλοκαίρι Φθινόαωρο του '43 (ως το Νοέμβρη). Γ' περίοδος. Από το Μάρτιο ως την απελευθέρωση (Μάρτης 1944-Οκτώβρης 1944), περίοδο ραγδαίας ανάπτυξης της ΕΠΟΝ. Η ΕΠΟΝ θα εξακολουθήσει να υπάρχει στη μεταδεκεμβριανή περίοδο ως το τέλος του 1947 οπότε θα τεθεί εκτός νόμου.

Η κοινωνική σύνθεση της ΕΠΟΝ είναι αντανάκλαση της ΕΑΜικής κοινωνικής συμμαχίας. Η ΕΠΟΝ κατόρθωσε να οργανώσει την συντριπτική πλειοψηφία της νεολαίας. Στη Θεσσαλία 86% των νέων και των κοριτσιών ηλικίας από 15 ως 24 χρόνων είχαν οργανωθεί στην ΕΠΟΝ (Έκθεση Συμβουλίου Περιοχής, οπ.σελ.295). Στη Μακεδονία (Δυτική και Κεντρική 70% (σελ. 456).

Στα μεσαία και μεγάλα αστικά κέντρα, τα ποσοστά ήταν μικρότερα εξαιτίας της τρομοκρατίας.

Στην κοινωνική σύνθεση των στελεχών, όσον αφορά τις πόλεις υπάρχει ηγεμονία της «Σπουδάζουσας» (μαθητές, απόφοιτοι, Γυμνασίου, φοιτητές) και σε μικρότερο βαθμό παρουσία εργατικής νεολαίας ενώ στο ένοπλο κίνημα υπερτερούν τα στελέχη αγροτικής προέλευσης. («Η σπουδάζουσα προπορεύτηκε στην Αντίσταση» Ανταίος, οπ.σελ.267).

Είναι ενδεικτικό ότι σε 634 αντιπροσώπους (αγόρια και κορίτσια) των τμηματικών συνδιασκέψεων της ΕΠΟΝ Αθήνας (Ιούνης 1943) οι 375 (δηλαδή ποσοστό 59,14%) είναι μικροαστικής καταγωγής, οι 230 (ποσοστό 36,27%) είναι εργάτες και υπάλληλοι (ΣΣ εργάζονται) και μόνο 29 (ποσοστό 4,57%) είναι αστικής και μεγαλοαστικής καταγωγής (οπ. σελ.285).

Στην ΕΠΟΝ ήταν οργανωμένοι οι νέοι και νέες ηλικίας 1524 ετών, τα κορίτσια όμως υποαντιπροσωπεύονται. Σύμφωνα με τα στοιχεία των Συνδιασκέψεων των περιοχών και των αντίστοιχων εκθέσεων που παραθέτει ο Π. Ανταίος,, τα κορίτσια αντιπροσώπευαν στην ΕΠΟΝ Αθήνας το 22% (Ιούλης '43), στην Ήπειρο στο 35,71% (Αύγουστος '44), στην Θεσσαλία το 44.45% (Γενάρης '44) και στην Μακεδονία το 34,85% (Φλεβάρης '44). (Τόμος Β').

Μια σημαντική πλευρά της ΕΠΟΝ και του νεολαϊστικού κινήματος ήταν η συμμετοχή στην ένοπλη πάλη (βλ. και υποσημ. 4).

Το ένοπλο κίνημα της νεολαίας οργανώθηκε μέσα από τους υποδειγματικούς σχηματισμούς ΕΛΑΣ-ΕΠΟΝ (ανταρτοομάδες) που αποτελούσαν οι νέοι και νέες 1924 δίπλα στις μονάδες του λαϊκού στρατού. (Για τις πρωτότυπες αυτές οργανωτικές μορφές ένταξης της νεολαίας βλέπε Π. Ανταίου, 1979, μέρος δεύτερο. Το ένοπλο κίνημα της νεολαίας, οι υποδειγματικοί σχηματισμοί ΕΛΑΣ-ΕΠΟΝ, σελ.147 κ.ε.).

To 1943 υπήρχαν 130140 τέτοιες ανταρτοομάδες (σελ.218) Συνολικά ένα μεγάλο μέρος του ΕΛΑΣ (τακτικού, εφεδρικού, βοηθητικές μονάδες) συγκροτήθηκε από ΕΠΟΝίτες και ΕΠΟΝίτισσες. Υπολογίζεται ότι στον ΕΛΑΣ εντάχτηκαν 35.000 ανταρτοεπονίτες ενώ στον ΕΛΑΣ των πόλεων και στον εφεδρικό 36.000 (Ανταίος 1977, ΑΙ, 32).

18.. Τα παιδιά σχολικής ηλικίας κάτω από 15 ετών (αγόρι και κορίτσια) ήταν οργανωμένα σε ξεχωριστές οργανώσεις, τα ΑΕΤΟΠΟΥΛΑ.

Από τα διαθέσιμα στοιχεία μπορούμε να εκτιμήσουμε - προσεγγιστικά βέβαια - ότι στο τέλος της κατοχής είχαν οργανωθεί περίπου 200.000300.000 παιδιά σ' ολόκληρη την Ελλάδα. (βλ. Πίνακα 1). Τα ποσοστά διαφέρουν ανάλογα με την περιοχή π.χ. στην Ήπειρο το Δεκέμβρη '44 όταν η ΕΠΟΝ είχε 18.000 μέλη τα αετόπουλα αριθμούσαν 11.000 μέλη (61% σε σχέση με τα μέλη της ΕΠΟΝ), στη Θεσσαλία όταν η ΕΠΟΝ είχε 41.000 μέλη (Ιούλιος 1944), υπήρχαν και 30.000 αετόπουλα (ποσοστό 73,2%). Αντίθετα στην Μακεδονία Θράκη ήταν μόνο 20%. (12.750 μέλη τον Φλεβάρη του '44).

«Στα σχολεία οργανώσαμε τα παιδιά σε μιχτές 15αρχίες μ' - ένα μικρό επονίτη για Αρχηγό, κι ένα Αετόπουλο ή Αετόπουλα υπαρχηγό. Δώσαμε σαν περιεχόμενο δουλειάς, την οργάνωση της Σχολικής τους ζωής, την ψυχαγωγία, το παιχνίδι, την ανατροφή του με καλούς τρόπους, την ανάπτυξη του αισθήματος της αλληλεγγύης, της λατρείας στους αντάρτες και αγωνιστές του λαού. Σήμερα στη Θεσσαλία υπάρχουν 30.000 παιδάκια και κοριτσάκια. Ένα μεγάλο ποσοστό απ' αυτά συνεισφέρει στον Εθνικό αγώνα. Κάνει εράνους για την Ε. Α. πλέκουν για τους αντάρτες, δουλεύουν στις ομάδες παρακολούθησης, κάνουν μικροσαμποτάζ, οργανώνουν παιδικά θέατρα, χορωδίες, ομάδες ποδοσφαίρου, κάνουν γιορτές και παρελάσεις. Και τώρα τελευταία πήραν ενεργότατο μέρος στις κινητοποιήσεις για το άνοιγμα των Σχολείων, για τα συσσίτια και ενάντια στην επιστράτευση».

(Έκθεση Συμβουλίου Θεσσαλίας Ανταίος 1979, 392).

19.. Για τον ΕΛΑΣ ο θ. Χατζής παραθέτει τα στοιχεία από την υπ.αρ. 43 συμπληρωματική Διαταγή του Γ.Σ. του ΕΛΑΣ (191943) (Χατζής τόμος 2, 87). Στο 3 τόμο, εκτιμάει τον συνολικό αριθμό σε 150.000 μαχητές, (σελ.177). Ο Β. Βενετσανόπουλος, στο «Ο ΕΛΑΣ και το έργο του» (1982) υπολογίζει τη δύναμη του ΕΛΑΣ, τέλη Σεπτέμβρη 1944 ως εξής: 1) Τακτικός ΕΛΑΣ 51.300, 2) Εθνική Πολιτοφυλακή 10.000. Γενικό σύνολο δηλαδή 61.300. 3) Ο Εφεδρικός ΕΛΑΣ στα τέλη του Νοέμβρη 1944 υπολογίζουν σε 50.000 ενώ από άλλες πηγές σε 25 με 30 χιλιάδες (σελ. 95).

Στο χρονικό Στ' άρματα! Στ' άρματα! (1967) η σύνθεση του ΕΛΑΣ αναλύεται ως εξής: 1) Μόνιμος ΕΛΑΣ 77.535, 2) Εφεδρικός 50.000, 3) Εθνική Πολιτοφυλακή 6.000. Έτσι η συνολική δύναμη του ΕΛΑΣ έφτανε τις 150000(σελ.540).

Το ΕΛΑΝ διέθετε τον Οκτώβρη του 1944 100 περίπου σκάφη από 30300 τόννους, 1200 άνδρες και 50 αξιωματικούς, (σελ.501)..

Τέλος η επιμελητεία του αντάρτη (ΕΤΑ) απασχολούσε περί τις 15.000 περίπου αγωνιστές στα χωριά και στις πόλεις της Ελλάδας, (σελ. 523).

Για τη συνολική δύναμη το ΕΛΑΣ ακόμα Κωτσάχης οπ., Σαράφης(1964), σελ. 272 Κ.Ε. και Σάρλης οπ., ενώ για τον ΕΛΑΣ της Αθήνας Μπαρτζιώτας (1984), σελ. 189, Μακρής (1985). Στις δυο αυτές πηγές προστίθεται και μια σημαντική, η Έκθεση Σιάντον για τα Δεκεμβριανά (1986).

Στους αριθμούς αυτούς για τον ΕΛΑΣ περιλαμβάνεται όπως αναφέραμε και ένα σημαντικό ποσοστό ΕΠΟΝιτών και ΕΠΟΝιτισσών που αγωνίστηκαν στις γραμμές του.

«Γενικά όμως στη δουλειά του ΕΦ. ΕΛΑΣ και της επιμελητείας δουλεύει το σύνολο των ΕΠΟΝίτικων δυνάμεων» και αλλού «όλες οι οργανώσεις μας έχουν κινητοποιηθεί προς την κατεύθυνση αυτή. Η βελόνα δεν πέφτει από τα χέρια της ΕΠΟΝίτισσας» (Έκθεση ΕΠΟΝ Θεσσαλίας, σελ.402).

20.. Για το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας, το τότε μέλος του ΠΓ της ΚΕ του Γ. θανασέκος, αναφέρει:

«Κατά τα χρόνια της Κατοχής και μέχρι το '47, οπότε όλοι βρεθήκαμε στα ξερονήσια και στις φυλακές, το Αγροτικό κόμμα, κάτω από την καθοδήγηση του ΕΑΜ, με ψυχή το ΚΚΕ, που βοήθησε τον αγώνα της αγροτιάς, είχε κατορθώσει να φτάσει τις 540.000 οργανωμένα μελή στα χωριά. Πρώτη φορά είχε γίνει τέτοιο πράγμα».

Θανασέκος, (1982), σ.137. Για το ΚΚΕ θα αναφερθούμε στο επόμενο μέρος.

21.. Σύμφωνα με την ΕΣΥΕ: ο πληθυσμός της Ελλάδας το 1940 ήταν 7.334.860 (πίνακας 1). Απ' αυτόν τον αριθμό πρέπει να αφαιρεθούν και οι απώλειες του πολέμου, που υπολογίζονται σε 410.00520.000 (πίνακας 1). Στο σύνολο του πληθυσμού, οι ηλικίες 1564 ετών αντιπροσωπεύουν κατά μέσο όρο στην περίοδο 192851 περίπου 63,5% του συνολικού πληθυσμού. Για την περίοδο που μας ενδιαφέρει λοιπόν ο πληθυσμός μεταξύ 15 και 64 ετών είναι περίπου 4.330.000-4.400.000.

Ο ακριβής προσδιορισμός των μελών των ΕΑΜικών οργανώσεων είναι μάλλον αδύνατος δεδομένου ότι σημαντικό ποσοστό συμμετέχει σε περισσότερες οργανώσεις. Ιδιαίτερα για τη ΕΠΟΝ, πέρα από την ένταξη στον ΕΛΑΣ ένα σημαντικό μέρος στηρίζει την δουλειά της Εθνικής Αλληλεγγύης.

«Ιδιαίτερα για την ΕΑ έχουμε κάνει τόσα πολλά που πολλές φορές οι οργανώσεις μας κινδύνεψαν να χάσουν την επονίτικη υπόσταση τους και να γίνουν οργανώσεις ΕΑ. (...) Στον εφεδρικό ΕΛΑΣ (...) πιο εκλεχτό κομμάτι του είναι η ΕΠΟΝ (Έκθεση ΕΠΟΝ Θεσσαλίας, Φλεβάρης 1944, οπ. σελ.394).

Έτσι μόνο προσεγγιστικά, μπορούμε να εκτιμήσουμε τον συνολικό αριθμό σε 2.000.0002.500.000μέλη, ή ποσοστό 45,5%58% του «δυνάμει ενεργού πολιτικά» πληθυσμού.

Η εκτίμηση αυτή ενισχύεται από το γεγονός ότι στον αριθμό 1.800.000 που ψήφισαν στις εκλογές του 1944 δεν περιλαμβάνεται ένα σημαντικό τμήμα των μελών των νεολαιίστικων οργανώσεων του ΕΑΜ (ΕΠΟΝ και ΑΕΤΟΠΟΥΛΑ) κάτω των 18 χρόνων όπως επίσης ένα μέρος του πληθυσμού λόγω συνθηκών κατοχής και τρομοκρατίας).

Αν πάρουμε σα βάση το σύνολο του ελληνικού πληθυσμού που περιλαμβάνει βεβαίως και τις ηλικίες 09 ετών, τους υπερήλικες κλπ., τότε το ποσοστό φτάνει το 29%37%. Αντίθετα ο Baerentzen (1984) παρότι παραθέτει εξαντλητικά τα αριθμητικά στοιχεία και τις διάφορες εκτιμήσεις (τόσο τις ΕΑΜογενείς όσο και των αγγλικών και αμερικανικών πηγών που εμφανίζονται συγκλίνουσες με τις πρώτες) καταλήγει στο συμπέρασμα ότι: «Αυτό που θέλω να υπογραμμίσω (...) είναι η ανικανότητα των πληροφοριών μας (...) οι συγκεκριμένοι αριθμοί που αναφέρονται συχνά δεν έχουν κατά τη γνώμη μου μεγάλη αξία (...).

Καλύτερο δείγμα θα αποτελούσε ο αριθμός των οργανωμένων μελών. Εδώ όμως οι πληροφορίες είναι αντιφατικές, και δεν μας αφήνουν - ούτε κατά προσέγγιση(!) - να πιστέψουμε τον αριθμό "1,5 εκατομμύριο"», (σελ. 173).

Ο τρόπος με τον οποίο παραθέτει τα αριθμητικά στοιχεία και τις σχετικές πληροφορίες, εκτός από το ότι δεν αποτελούν μια συνθετική και· κριτική αντιμετώπιση τους, απαγορεύουν ουσιαστικά όχι μόνο την πολιτική εκτίμηση αλλά και την θεωρητική ανάλυση του φαινομένου της επιρροής του ΕΑΜ. Αν δεν πρόκειται για αγνωστικισμό, πρόκειται για συσκότιση της πραγματικότητας.

22.. «Η εθνική ενότητα του ΕΑΜ ήταν ενότητα επιβολής του συνασπισμού εργατών και αγροτών πάνω στην υπόλοιπη ελληνική κοινωνία, με την αστική τάξη ή αποτραβηγμένη στο περιθώριο ή αντίπαλη, αλλά ουσιαστικά ανίσχυρη και ικανή μόνον να προσφεύγει στην προστασία πότε των Γερμανών και πότε των Άγγλων για να διασφαλίσει το μέλλον της (...)» Κατηφόρης, (1984).

23.. Τον Απρίλη του 1944 οργανώθηκαν σ' ολόκληρη την Ελλάδα, ελεύθερη και κατεχόμενη, εκλογές σύμφωνα με την απόφαση και τις οδηγίες της ΠEEA για την ανάδειξη του εθνικού Συμβουλίου. Για την προϊστορία των εκλογών, τον διαφορετικό τρόπο διεξαγωγής των εκλογών στις ελεύθερες και κατεχόμενες περιοχές καθώς και τις διάφορες διάσπαρτες εκτιμήσεις για τον αριθμό των ψηφισάντων βλέπε Baerentzen 1984, (το σχετικό τμήμα «Οι εκλογές για το Εθνικό Συμβούλιο») Μπαρτζιώτας 1979. σελ. 229231 (για την Αθήνα) και Χατζή τόμος 2. σελ. 349.

Οι περισσότερες εκτιμήσεις για τον αριθμό των ψηφισάντων συγκλίνουν στην εκτίμηση για 1.500.000-1.800.000 ψηφοφόρους. Ανεξάρτητα από όποια εκδοχή δεχτούμε, ο αριθμός είναι κατά πολύ μεγαλύτερος από τον αντίστοιχο των εκλογών του 1936. (Στις εκλογές της 26.1.1936 οι ψηφίσαντες είναι 1.278.085. Βλ. Η. Νικολακόπουλος 1985 σελ. 362), γεγονός με τεράστια πολιτική σημασία.

Πρώτον γιατί όπως αναφέρει ο θ. Χατζής οι «νοσταλγοί του παρελθόντος» έχασαν το επιχείρημα του «λαϊκού τεκμηρίου των εκλογών του 1936» και δεύτερον γιατί για πρώτη φορά στην πολιτική ιστορία της Ελλάδας ψήφισαν οι νέοι πάνω από 18 χρονών, και οι οι γυναίκες (γεγονός που εξηγεί και την αύξηση). Η συμμετοχή σης εκλογές ήταν λοιπόν παλλαϊκή - απόδειξη της καθολικής κυριαρχίας του ΕΑΜικού μπλοκ και η νομιμοποίηση της ΕΑΜικής εξουσίας αναμφισβήτητη (Χατζής ο.π.).

Σύμφωνα με τα στοιχεία που παραθέτει ο Θ.Χ. από μια αδημοσίευτη έκθεση του τότε γραμματέα της Κ. Ο, Α. του ΚΚΕ Μπαρτζιώτα, που υπάρχει στα αρχεία της ΚΕ του ΚΚΕ, στην Αθήνα πήραν μέρος 312.000. Σύμφωνα με το ανακοινωθέν της τότε εκλογικής Επιτροπής της Αθήνας ψήφισαν στην πρωτεύουσα 360.000 Αθηναίοι και Αθηναίες.

Στις εκλογές δεν πήραν μέρος: α) οι βουλγαροκρατούμενες περιοχές Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, γιατί η παρουσία των κατακτητών και των οργάνων τους ήταν παντού επιβλητική, μέχρι το τελευταίο χωριό και μεγάλη η τρομοκρατία και 6) η Κρήτη και re νησιά, όπου οι οργανώσεις δεν πήραν έγκαιρα την εγκύκλιο της ΠΕΕΑ.

Σ'όλη την Ελλάδα (εκτός Αν. Μακεδονίας, Θράκης, Κρήτης και Νήσων) εκλέχθηκαν 180 Εθνοσυμβούλοι, στους οποίους προστέθηκαν και 22 Βουλευτές της Βουλής του 1936, που με απόφαση της ΠΕΕΑ δικαιούνταν να πάρουν μέρος στο Εθνικό Συμβούλιο. Χατζής, τόμος2, σελ. 349. (Για την γεωγραφική κατανομή των εθνοσυμβούλων βλέπε πίνακα 6).

Τέλος, «από άποψη πολιτικής τοποθέτησης υπήρχαν εθνοσύμβουλοι τον ΚΚΕ, ΑΚΕ, ΣΚΕ, ΕΛΛ, ΣΕΚΕ, ΔΕ, Αριστεράς των Φιλελευθέρων, του Μεταρρυθμιστικού Κόμματος, της πολιτικής κίνησης Δημοκράτης, Ανεξάρτητοι δημοκρατικοί πολιτευτές, ένας τον Λαϊκού Κόμματος και μεγάλος αριθμός μελών του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, που δεν ανήκουν σε κόμματα», (υπ. ΧΒ-ΓΜ). οπ. Βλ. επίσης Σ. Κανελλόπουλος, (1982), σελ.41.

Η μελέτη των εκλογών του 1944 όπως και των δημοτικών του 1943, τόσο βαθιά απωθημένων και αποσιωπημένων από την κυρίαρχη ιδεολογία, είναι επιτακτική για την επιστημονική ανάλυση του επαναστατικού κινήματος στη χώρα μας.

24.. Οι συγκρίσεις γίνονται με την ανάλυση της κοινωνικής σύνθεσης της Βουλής του 1964 -1974 -1977 που παραθέτει ο ΑΙ.Δ. Μεταξάς, (1981) στον πίνακα 1.6, σελ. 44.

Παρενθετικά νομίζουμε ότι μια ειδική ανάλυση της κοινωνικής σύνθεσης της επαναστατικής Βουλής του '44 θα πρέπει να περιλάβει και μια σειρά ζητήματα όπως ο ρόλος των διανοουμένων στο ΕΑΜικό μπλοκ (Οι παραδοσιακοί διανοούμενοι κληρικοί, δάσκαλοι, δημοσιογράφοι, καθηγητές Πανεπιστημίου αντιπροσωπεύουν 16% τουλάχιστον των εθνοσυμβούλων), ο ρόλος των αξιωματικών (9,9%) κλπ.

25.. Ένα αποκαλυπτικό δείγμα αυτής της στάσης είναι η θέση της Βραδυνής για το κατέβασμα τη χιλτερικής σημαίας στην Ακρόπολη από τον Μανώλη Γλέζο (2 Ιουνίου 1941). «Δεν είναι δυνατόν να ήσαν άνθρωποι με σώας τας φρένας αυτοί που υπηξαίρεσαν εν ώρα νυκτός, την Γερμανικήν σημαίαν, η οποία εκυμάτιζεν, επί της Ακροπόλεως, παραπλεύρως της Εθνικής μας Σημαίας. (...) Διότι μόνον παράφρονες ή όργανα ξένης προπαγάνδας ημπορούσαν να διαπράξουν μιαν τόσο επαίσχυντο (...) πράξιν (...) Το Ελληνικό Έθνος αποδέχθη την σημαίαν του Νέου Ράιχ, που δημιούργησεν η μεγαλοφυής διάνοια του Αδόλφου Χίλτερ, ως σημαίαν ενός υπό πάσαν άποψιν μεγάλου και ανέκαθεν φίλου προς την Ελλάδα λαού, ως εν σύμβολον αποκαταστάσεως μιας ειρηνικής περιόδου, ως εν σύμβολον δικαιοσύνης (...) και πολιτισμού. Και είναι βέβαιον ότι αν ο δράσται του εγκλήματος της, περιήχοντο εις χείρας του ελληνικού λαού, θα λυντσάροντο από αυτόν τον ίδιον ως εχθροί της πατρίδος μας».

26.. Βλέπε σχετικά με το θέμα: Ζητήματα (1974), Τσουκαλάς (1986), Κατηφόρης (1984), Βάης, Μεϋνώ (1974), (1985), Χρήστου (1985).

2.βα. Την προβληματική των 2 κοινωνικών μπλοκ στο τέλος της κατοχής αναπτύσσει και ο Γ·. Μαργαρίτης στο δοκίμιο του: «Πολιτικές προοπτικές και δυνατότητες κατά την απελευθέρωση», (1984), (ο συνασπισμός της συνέχειας και ο συνασπισμός του ΕΑΜ), οι πολιτικές εκτιμήσεις του οποίου μας βρίσκουν κατά τα άλλα ριζικά αντίθετους.

27.. Η Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ) με γενικό γραμματέα τον Ηλ. Τσιριμώκο και το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος (ΣΚΕ) με γενικό γραμματέα τον Δημ. Στρατή συγχωνεύτηκαν τον Απρίλη του 1945 στο Σοσιαλιστικό Κόμμα ΕΛΔ (ΣΚΕΕΛΔ) με τον πρόεδρο τον Αλεξ. Σβώλο. «Ιδεολογικά ευθυγραμμίζονταν με τα σοσιαλιστικά κόμματα της Δυτικής Ευρώπης και επεδίωκε να εκφράσει τις αριστερές πολιτικές δυνάμεις οι οποίες ανήκαν στο ΕΑΜ της κατοχικής περιόδου και είχαν διαχωρίσει τη θέση τους από το ΚΚΕ ύστερα από τη δεκεμβριανή σύγκρουση». (Νικολακόπουλος, 134).

28.. «Και σήμερα έχει πια περάσει την κρίση και στέκει, όπως και πριν, ο μοναδικός πολιτικός παράγοντας στη χώρα, που συγκινεί και επηρεάζει το λαό και του δείχνει το μοναδικό τρόπο να ολοκληρώσει και κοινωνικά την εθνική του απελευθέρωση: το δρόμο της λαϊκής δημοκρατίας» Ζαχαριάδης, 1945 β, σελ. 12. Επίσης Χαραλάμπης, 1985, 28 και Γρηγοριάδης 1984, σελ. 190.

29.. «Στα συνδικάτα της Αθήνας και του Πειραιά κατόρθωσαν και διόρισαν φασιστικές διοικήσεις, γιατί, ύστερα απ' τα Δεκεμβριανά, είχαν συλληφθεί 25 χιλιάδες εργάτες και άλλες πολλές χιλιάδες είχαν καταφύγει στα βουνά, και μόνο ύστερα απ' τη συμφωνία της Βάρκιζας ξαναγύρισε ένας μεγάλος αριθμός απ' αυτούς στα σπίτια τους». Κ. Θέος, (1974), σελ. 18. Για το νομικό πλαίσιο των διορισμών και τις παρεμβάσεις Κουκούλες (1987, σελ. 42 κ.ε.).

Το γεγονός αυτό τονίζεται και στην απόφαση της 12ης Ολομέλειας (Ιούνης 1945): «Οι εκλογές στα συνδικάτα στην Αθήνα και Πειραιά δείχνουν ότι, παρ' όλη την τρομοκρατία, η αποφασιστική πλειοψηφία της εργατικής τάξης συνεχίζοντας τις ηρωικές παραδόσεις του εθνικοαπελευθερωτικού πολέμου, στέκει στέρεα στο δρόμο της αντιφασιστικής πάλης και της λαϊκής δημοκρατίας». Βλέπε συνολικά την απόφαση στο ΚΚΕ, (4), σελ.311.

30.. Θέος οπ. Επίσης Μπλέκος 1985, σελ.22 και Ζαχαριάδης 1945 6. Στη συνδιάσκεψη του Ε.Κ. Αθήνας από τους 396 αντιπροσώπους των εργαζομένων της Αθήνας, ανήκουν στον ΕΡΓΑΣ οι 370 (ποσοστό 93,4%) Μπαρτζιώτας 1984, σ.388.

Για την τρομοκρατία και τις κυβερνητικές παρεμβάσεις βλέπε την έκθεση της βρεττανικής κοινοβουλευτικής επιτροπής για την Ελλάδα που κυκλοφόρησε τον Νοέμβριο του 1946 από την πανελλήνια ομοσπονδία δημοκρατικών συλλόγων. Αναδημοσίευση Εθ (13) και Κουκούλες, ο.π., για την αμερικάνικη επέμβαση στα συνδικάτα μετά το 1947. Α. Πόλλις 1984.

31.. Είναι ενδεικτικό ότι η ΑΔΕΔΥ ιδρύεται το 1945. Το κίνημα των δημοσίων υπαλλήλων, που σ' ολόκληρη την μεταπολεμική περίοδο (και στην μεταπολίτευση) κατέχει σημαντική θέση μέσα στους ταξικούς αγώνες, αποτελεί ελληνική ιδιομορφία.

«Οι δημόσιοι υπάλληλοι είναι ένα κομμάτι του λαού. Περισσότερο στη χώρα μας από κάθε άλλη Ευρωπαϊκή χώρα πάλεψε και πρωτοστάτησε στη πάλη μαζί με το Λαό. Αυτή την ιδιομορφία παρουσίαζε η Ελλάδα και προπολεμικά. Πουθενά δεν υπήρχε ένα τόσο ακμαίο πρωτοπόρο κίνημα δημοσίων υπαλλήλων. Τη θέση αυτή τη διατήρησε το κίνημα κατά την κατοχή και τη διατηρεί σήμερα, παρ' όλες τις προσπάθειες της αντίδρασης να διασπάσει τον αγώνα». Ζαχαριάδης (194 γ), σελ.77. Επίσης Μπλέκοςο.π.

32.. «Ο προσφυγικός κόσμος στην αποφασιστική του πλειοψηφία είναι εαμικός. Οι συνοικισμοί σε όλη την Ελλάδα είναι κάστρα της λαϊκής δημοκρατίας. Αυτό δεν τον αμφισβητούν ούτε οι αντίπαλοι μας», (ο.π., 1945 6, σ.13).

33.. 1) Πέντε μήνες μόνο μετά την ήττα του Δεκέμβρη, γιορτάζεται η εργατική πρωτομαγιά του 1945 στο Παναθηναϊκό Στάδιο της Αθήνας με συμμετοχή πάνω από 85.000 λαού κατά μια μάλλον υπερβολική εκτίμηση.

2.) Στην ανεπανάληπτη και ιστορική επέτειο για τα 4 χρόνια του ΕΑΜ (27 9 1945) συγκεντρώνονται στο Παναθηναϊκό Στάδιο πάνω από 400.000 λαού της Αθήνας με κεντρικά συνθήματα Αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης - γενική πολιτική αμνησία - συμμετοχή της Αριστεράς στην κυβέρνησης.

3.) Στη συγκέντρωση της 23-12-1945 στον Παναθηναϊκό (Λ. Αλεξάνδρας) συγκεντρώνονται πάνω από 200.000 ενώ όλες οι συγκεντρώσεις του Δεκέμβρη που γίνονται στη χώρα υποστηρίζονται από τις ομάδες της Μαζικής Λαϊκής Αυτοάμυνας (ΜΛΑ) που έχει οργανώσει το ΚΚΕ.

4.) Με πρόσκληση των Δημοκρατικών Συλλόγων πραγματοποιούνται στις 20-1-46 τεράστιες συγκεντρώσεις σ' ολόκληρη τη χώρα με το σύνθημα: Συμμετοχή του ΕΑΜ στην κυβέρνηση. Στην Αθήνα (γήπεδο Παναθηναϊκού)παίρνουν μέρος 450.000 ενώ στη Θεσσαλονίκη πάνω από 100.000.

5.) Με πρωτοβουλία του 8ου Πανελλαδικού Εργατικού Συνεδρίου (18 Μάρτη) πραγματοποιείται συγκέντρωση 400.000 ατόμων.

6.) Την παραμονή των εκλογών (30-3-46) στην προεκλογική συγκέντρωση του ΕΑΜ που προπαγανδίζει την αποχή συγκεντρώνονται 250.000.

7.) Πρωτομαγιά 1944. 250.000 στην συγκέντρωση της Αθήνας. (Μπαρτζιώτας 1984 κεφ.21, ΚΚΕ (8) 1945-46, Κουκούλες (1987).

34.. Σύμφωνα με το Ζαχαριάδη, η επιτυχία της συγκέντρωσης του Σταδίου θορύβησε τόσο τις αστικές δυνάμεις ώστε αναγκάστηκαν να αναβάλλουν τις εκλογές που προετοίμαζαν για το Δεκέμβριο (1945). (Τελικός λόγος στο 7ο Συνέδριο), 1945 γ, σελ.69.

35.. Ακόμα του ίδιου:

«Ένα πυκνό δίχτυ μαζικών οργανώσεων πρέπει ν' αγκαλιάζει όλα τα στρώματα του λαού, όλη τη φτωχολογιά στις πόλεις (νεολαία, ΕΠΟΝ, αετόπουλα, αθλητισμός, έφεδροι, μαθητικές φοιτητικές οργανώσεις, εκδρομικά σωματεία, εκπολιτιστικές οργανώσεις, εθνοτοπικά σωματεία, κάθε λογής μαζική οργάνωση). Όλος ο λαός είναι οργανωμένος. Ιδιαίτερη σημασία θα πρέπει να δώσουμε στην οργάνωση των συναιτερισμών της πόλης (όπως και στα χωριά) και των λαϊκών επιτροπών που θα πρέπει να γίνουν τα κύρια όργανα της μαζικής οργάνωσης και πάλης για την επιβίωση.

Κορυφή και πολιτικό επιστέγασμα της ολόπλευρης παλλαϊκής οργάνωσης στέκει το ΕΑΜ ενσαρκωτής των πόθων του λαού, των αναγκών του έθνους της ιστορικής αναγκαιότητας για το λαϊκοδημοκρατικό μετασχηματισμό της Ελλάδας.

Το ΕΑΜ, μαζικό ζωντανό, δραστήριο, ριζωμένο σε εργοστάσια και επιχειρήσεις, γραφεία, συνοικίες, συνοικισμούς, χωριά και πόλεις μέσα στην καρδιά του λαού, πάντα πρώτο για όλα τα ζητήματα του, είναι η ψυχή της παλλαϊκής πάλης για το ψωμί, για την επιβίωση, τη ζωή, τη λευτεριά, τη λαϊκή δημοκρατία», 1945 β, 61. Βλέπε επίσης, 1945 γ. σελ. 76 κ.ε.

36.. Τις εκλογές του 1946, τις εκτιμήσεις (και τις διαστρεβλώσεις) γύρω από το σημαντικότατο θέμα της αποχής, πραγματεύεται εξαντλητικά ο Η. Νικολακόπουλος (1985) στο σχετικό κεφάλαιο: οι βουλευτικές εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946, σελ. 131-146.

Βλέπε επίσης, στο ίδιο, τον προσεγγιστικό χάρτη της πολιτικής αποχής σελ.389, όπως επίσης και τη σχετική βιβλιογραφία που παραθέτει.

37.. Μεγάλες μάζες στην ύπαιθρο και στα αστικά κέντρα έχουν εξαθλιωθεί. Το 1946 «(...) η ανεργία μάστιζε το 50% των προλετάριων της χώρας {...) στις αρχές του 1947 εξακολουθούσε το 4050% των μισθωτών να μην έχει απασχόληση». (Ψυρούκης 1983, 239). Ο Μάρκος Βαφειάδης εντοπίζει την επαναστατική ευκαιρία στο διάστημα μετά τις εκλογές του Μαρτίου 1946. (Γι αυτό και η γραμμή του συνοψίζεται στο αποφασιστικό πέρασμα στον ένοπλο αγώνα μέσα στο 1946).

«Η περίοδος απ' τις εκλογές του 1946 μέχρι το Μάρτη τον 1947 ήταν η περίοδος που δινόταν οι μεγαλύτερες δυνατότητες για μια αποφασιστική επικράτηση μας σε ορισμένες βασικές περιοχές... Γεγονός είναι ότι χάσαμε τη μοναδική σχεδόν ευκαιρία που μας δινόταν αυτή την περίοδο γιατί ο μοναρχοφασισμός ήταν απροετοίμαστος και με αποφασιστική προώθηση του ένοπλου αγώνα θα ήταν δυνατό να δημιουργήσουμε σοβαρές προϋποθέσεις για αποφασιστικό χτύπημα και ανατροπή του μοναρχοφασιμοΰ σε ορισμένες περιοχές». Μ. Βαφειάδης (1948).

όπως φαίνεται και από την μαρτυρία του Σ. Μάξιμου:

«(...) μήνες μετά την υπογραφή της [ΣΣ της Βάρκιζας], περιοχές ολόκληρες της Ελλάδας, όπως ολόκληρη η ανατολική Μακεδονία και η Δυτική Θράκη και άλλες, εξακολουθούσανε να ζούνε υπό ΕΑΜική αυτοδιοίκηση επειδή μήτε οι Άγγλοι είχανε στράτευμα για να τις ελέγξουν, αλλά προ πάντων γιατί οι εγκάθετες κυβερνήσεις που είχανε εγκαταστήσει στην Αθήνα δεν διαθέτανε δυνάμεις για να αποκαταστηθούνε κράτος» (Μάξιμος 1950, σελ. 30). (Βλ. και υποσημείωση 37).

37.α. Βλέπε για τη 2η ολομέλεια Smith (1985).k

38.. Ποια θα μπορούσε να είναι η νικηφόρα στρατηγική σ' εκείνη την περίοδο της ταξικής πάλης (οι αιτίες της συντριβής δηλαδή) δεν απασχόλησε ποτέ την μεταπολεμική Αριστερά. Ήταν προτιμότερο να απωθηθεί βαθειά το «λάθος» του εμφυλίου... Το τεράστιο αυτό εγχείρημα παραμένει ανοιχτό.

Βλέπε ενδεικτικά για το πρόβλημα αυτό την άποψη του Μάρκου Βαφειάδη, του Ν. Ψυροΰκη και του Γ. Μπλάνα.

39.. 1) «(...)η δουλειά των κομμουνιστών στις πόλεις, το ξεσήκωμα του λαϊκού αγώνα σ' αυτές καθυστερούν (...)» (3η ολομέλεια, 12-15 Σεπτέμβρη 1947).

2.) «Δεν μπορέσαμε να ξεσηκώσουμε στις πόλεις ένα παλλαϊκό κίνημα πάλης, να σπάσουμε τους δισταγμούς · και το πνεύμα αναμονής (...). Η 4η ολομέλεια διαπιστώνει, ότι η καθυστέρηση του κινήματος μας στις πόλεις αποτελεί μια απ' τις πρωταρχικές και βασικές αδυναμίες μας». (4η Ολομέλεια, Ιούλιος 1948), ΚΚΕ (9). Βλέπε ακόμα την σημαντική κριτική του Σ. Μάξιμου προς το ΠΓ του ΚΚΕ (1950). Επίσης Ψυρούκης 1983, σελ. 364.

Η ανάπτυξη του αντάρτικου πόλης επιχειρήθηκε καθυστερημένα. Στην Θεσσαλονίκη την παραμονή της πρωτομαγιάς του 1947 σημειώθηκε η πρώτη μεγάλη επίθεση με χειροβομβίδες εναντίον αεροπόρων της βασιλικής αεροπορίας (1 Μαΐου 1948) και στην Αθήνα με τη δολοφονία του Χρήστου Λαδά υπουργού Δικαιοσύνης. Και στις δυο πόλεις, το κτύπημα του κράτους ήταν τρομερό (στη Θεσσαλονίκη εκτελέστηκαν 52 αντάρτες πόλης ώστε δεν μπόρεσε ξανά μερί το τέλος του εμφυλίου να ανασυγκροτηθεί ο παράνομος μηχανισμός. Βλ. αναλυτικά Βουρνάς (1981). Κεφ. 11 «Απόπειρα μεταφοράς του πολέμου στα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας». Και Σ. Γρηγοριάδης σελ. 35356

40.. Αναφερόμενος στην κοινωνικά σύνθεση του ΔΣΕ, ο Ιατρίδης αναφέρει:

Κοινωνικό-οικονομικά, οι άνθρωποι αυτοί κατά πάσα πιθανότητα προέρχονταν σχεδόν εξ ίσου από στρώματα αγροτών, τεχνικών, εργατών και αστών. Και παρόλο που ολοένα και περισσότεροι νεοσύλλεκτοι συνέρρεαν από την ύπαιθρο, δηλαδή από περιοχές όπου οι παλαίμαχοι του ΕΑΜ ΕΛΑΣ ήταν περισσότερο εκτεθειμένοι στην καταδίωξη, οι αντάρτες δεν αποτελούσαν ένοπλο αγροτικό προλεταριάτο ούτε τα κίνητρα τους ήταν κίνητρα απόρων χωρικών (σελ.348). Αν και η οριοθέτηση απέναντι στις αφελείς θεωρίες περί «αγροτικής εξέγερσης» είναι σωστή, εντούτοις η σύγχιση διατηρείται.

Η αδυναμία άντλησης έμψυχου υλικού από τις πόλεις οδήγησε στην υποχρεωτική στρατολόγηση. Ο Μ. Βαφειάδης σημειώνει ότι: «(...) ακόμα από τα μέσα του (1947), η στρατολογία είχε πάρει σχεδόν ολότελα βίαιο χαρακτήρα. Η Εθελοντική κατάταξη δεν έφτανε ούτε τα 10%». (ο.π., σελ.24).

40.α. Αν και οι αγρότες υποαντιπροσωπεύονται σε σχέση με το ειδικό τους βάρος στην ελληνική κοινωνία είναι εντούτοις αποδεικτικό της ριζοσπαστικοποίησης της υπαίθρου στην περίοδο της Κατοχής. Πράγματι όπως αποδεικνύει ο Ρ. Κούνδουρος, το αντίστοιχο ποσοστό αγροτών των καταδικασμένων με το ιδιώνυμο στην περίοδο του μεσοπολέμου είναι μόνο 10% (Κούνδουρος 1978, κεφάλαιο 4).

40.6. Το Νοέμβριο του 1946 ιδρύεται το Γενικό Αρχηγείο Ανταρτών και τον Δεκέμβρη οι συντονισμένες αντάρτικες δυνάμεις μετονομάζονται σε ΔΣΕ.

Η δύναμη του ΔΣΕ σύμφωνα με τον Γ. Ιατρίδη (1984) είναι η ακόλουθη: 1) Τέλη 1946 έχει λιγότερους από 10.000 αντάρτες, 2) Τέλη 1947 17.000 τακτικοί και. 000 έφεδροι, 3) Τέλη Μαίου 1948 26.000 28.000, 4) Τέλος 1948 περίπου 25.000. Συνολικά η δύναμη του ΔΣΕ μαζί με τα βοηθητικά σώματα θα φτάσει τις 100.000 άνδρες και γυναίκες (Η συμμετοχή τρυς είναι μικρή 5%). Μετά το τέλος του εμφυλίου 24.000 μαχητές που μαζί με τα γυναικόπεδα φτάνουν στις 50.000 60.000 θα περάσουν στις ανατολικές χώρες. (θ. Δρίτσιος 1983).

41.. Οποιαδήποτε αστική κυβέρνηση κι αν συγκροτούνταν τότε, (ΣΣ. εν. μετά την απελευθέρωση) (...) θα σχηματιζόταν όχι μόνο για να δημιουργήσει μια εξουσία, αλλά και να εκμηδενίσει μια άλλη εξουσία που κυριαρχούσε σ' όλη τη χώρα (...)». Χατζής, τόμος 3, σελ. 177.

42.. Το γεγονός της μη ανανέωσης του πολιτικού προσωπικού αντανακλάται και στη Βουλή του 1946. Η μεγάλη πλειοψηφία αποτελείται από προπολεμικούς πολιτευτές. (Οι 183 από τους 354). Βλέπε για αναλυτικότερα Νικολακόπουλος, 145-146.

Ο Κ. Τσουκαλάς επισημαίνει ότι:

«Το 1949, η Δεξιά αντιμετώπιζε ακόμη προβλήματα ταυτότητας, αξιοπιστίας και ηγεσίας, σχεδόν τόσο σοβαρά όσο εκείνα που είχε αντιμετωπίσει το 1945. Βλ. ακόμα για το ίδιο θέμα Κατηφόρης (1975), σελ. 33, Μεϋνώ (1974), 178-179 και Ζητήματα οπ.

43.. «Αλλά τι μπορούσε και μάλιστα στην Ελλάδα του '45, να αντιπαρατάξουν στις αριστερές ιδέες; Το κάλλος του δοσιλογισμού και της «εντίμου πενίας». Την πρακτόρευση των αγγλικών ιμπεριαλιστικών συμφερόντων ή τον «εθνομάρτυρα» βασιλέα Γεώργιο το Β'; Τι μπορούσε ένας κόσμος, που τον είχε πετάξει στο περιθώριο η έκρηξη της ΕΑΜικής αντίστασης να αντιπαρατάξει στα ιδανικά της ελευθερίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης, της οικονομικής ανάπτυξης που ο λαός τα είχε κάνει βίωμα του μέσα στις εαμικές οργανώσεις και στο λαϊκό κράτος του ΕΑΜ; Το 1945, στον ιδεολογικό και τον πολιτικό χώρο ο αντιεαμισμός ήταν γυμνός και ηττημένος. Για ιδεολογικοπολιτική αντεπίθεση δεν μπορούσε να γίνεται λόγος». Κατηφόρης οπ.

Το ζήτημα της κρίσης της αστικής ιδεολογίας στην μετεμφυλιακή περίοδο θέτουμε αναλυτικά παρακάτω. Εδώ θα αρκεστούμε στη διαπίστωση του Κ. Τσουκαλά, ότι δηλαδή η κρίση «έχει σχέση με την ανικανότητα της αστικής τάξης να προτείνει οποιαδήποτε δική της συγκροτημένη και «επιτευγματική» θετική ταξική επιχειρηματολογία. Ούτε η σταθερότητα, ούτε η ανάπτυξη, ούτε η κοινωνική μεταρρύθμιση ή η δικαιοσύνη μπορούσαν να προταθούν ως στοιχεία ενός πειστικού κοινωνικού προγράμματος». Τσουκαλάς (1986), σελ. 33. Το δοκίμιο αυτό περιγράφει εξαντλητικά τη σχέση της μετεμφυλιακής και προπολεμικής αστικής ιδεολογικής καθώς και τις ριζικές αναδιαρθρώσεις που συντελέστηκαν στο εσωτερικό της (Ο νέος εσωστρεφής εθνικισμός). Επίσης Χαραλάμπης, 50 και Μαργαρίτης 1984 σελ. 178-180.

44.. Στην περίοδο 1944-52, δηλαδή, από την στιγμή που ο Γ. Παπανδρέου έρχεται στην Αθήνα έως τη στιγμή που ο Παπάγος κερδίζει τις εκλογές του 1952, θα σχηματιστούν 25 (!) αστικές κυβερνήσεις. Οι περισσότερες έχουν ζωή ελάχιστους μήνες. Οι κυβερνήσεις αυτές είναι:

1.. Γ. Παπανδρέου (από 24.5.1944 ως 3.1.1945), 2. Ν. Πλαστήρα, στρατηγού, (3.1.1945 8.3.1945), 3. Π. Βούλγαρη, ναύαρχου, (8.3.1945 17.10.1945), 4. Δαμασκηνού (αρχιεπισκόπου), (17.10.1945 1.11.1945), 5. Π. Κανελλόπουλου, (1.11.1945 22.11.1945), 6. θ. Σοφούλη (22.11.1945 4.4.1946), 7. Π. Πουλίτσα (ακαδημαϊκού) (4.4.1946 15.4.1946), 8. Κ. Τσαλδάρη (18.4.1946 2.10.1946), 9. Κ. Τσαλδάρη (2.10.1946 24.1.1947), 10. Δ. Μαξίμου (τραπεζίτη), (24.1.1947 29.8.1947), 11. Κ. Τσαλδάρη (29.8.1947 7.9.1947), 12. θ. Σοφούλη (7.9.1947 18.11.1948), 13. θ. Σοφούλη 18.11.1948 20.1.1949), 14. θ. Σοφούλη (20.1.1949 24.4.1949), 15. θ. Σοφούλη (24.4.1949 30.6.1949), 16. Α. Διομήδη (τραπεζίτη), (30.6.1949 6.1.1950), 17. . Θεοτόκη (6.1.1950 23.1.1950), 18. Σ. Βενιζέλου (23.3.1950 15.4.1950), 19. Ν. Πλαστήρα (στρατηγού), (15.4.1950 21.8.1950), 20. Σ. Βενιζέλου, (21.8.1950 13.9.1950), 21. Σ. Βενιζέλου (13.9.1950 3.11.1950), 22. Σ. Βενιζέλου (3.11.1950 27.10.1951), 23. Ν. Πλαστήρα (στρατηγού), (27.10.1951 11.10.1952), 24. Δ. Κιουσόπουλον (11.10.195219.11.1952), 25. Α. Παπάγου (στρατηγού), (19.11.19526.10.1955).

Παρατίθεται στο Ν. Ψυρούκης 1976, τόμος 3, σελ. 519.

45.. Αντίθετα ο Μεϋνώ, αποτελεί το πιο πρόσφορο παράδειγμα για την ανικανότητα του πολιτιχισμού να ερμηνεύσει την πολιτική κρίση σαν αντανάκλαση των βαθύτερων ταξικών διεργασιών.

«Ο εξωφρενικός κομματικός κατακερματισμός των πρώτων εκλογών του μεταπολέμου ωφείλετο, εν πολλοίς, στα σχήματα των προσωποπαγών κομμάτων. Η σύσταση ενός κόμματος αυτής της μορφής συνεπείγετο την χρησιμοποίηση του κομματικοΰ πλαισίου για την προαγωγή της πολιτικής σταδιοδρομίας ενός ατόμου ή ακόμη την επιδίωξη ενός συγκεκριμένου μερικότερου σκοπού: Στις περισσότερες περιπτώσεις είχε σαν αφετηρία την φιλοδοξία ενός πολιτευόμενου να προβληθή σαν ηγέτης στον πολιτικό κόσμο, και με τον τρόπο αυτό, να προλειάνη το έδαφος για την άνοδο του σε κυβερνητικά εδώλια, (υπ. ΧΒΓΜ)», Μεϋνώ 1974, 189.

Η αντιστροφή είναι προφανής. Ο JM εκλαμβάνει το αποτέλεσμα σαν αίτιο.

Η κινητικότητα του αστικού προσωπικού, (οι«προσωπικότητες») θεωρείται η αιτία για την ύπαρξη πολλών κομμάτων ενώ και τα δύο αυτά φαινόμενα δεν είναι παρά αποτελέσματα, α) της προσπάθειας συγκρότησης δεξιού μπλοκ και β) της απόπειρας διάλυσης του ΕΑΜικού.

Γι αυτό άλλωστε και από τη στιγμή που διαμορφώνεται το κοινωνικό μπλοκ της «Δεξιάς» συντρίβοντας παράλληλα το αντίθετο, (συμβολικά το 1952) η πολιτική σκηνή σταθεροποιείται σε πείσμα των «προσωπικοτήτων».

46.. Την νέα αυτή πραγματικότητα που εκφράζει ο Ε.Σ. αναγκάζεται να αναγνωρίζεται και το ΚΚΕ στην απόφαση της 2ης ολομέλειας της Κ.Ε. (Οκτώβρης 1951).

«Ο Παπάγος με το φασιστικό συναγερμό του, ο πιο ευνοούμενος αυτός λακές της αμερικανοκρατίας, γίνεται ο πόλος συγκέντρωσης της πιο μαύρης και ολιγαρχικής πλουτοκρατικής αντίδρασης. Και κατάφερε, με την αντιπλουτοκρατική δημαγωγία και με μια ορισμένη «αντιαμερικανική» και αντιδυναστική αντιπαλατιανή φρασεολογία, να παρασύρει ορισμένα λαϊκά στρώματα, από τα πιο καθυστερημένα, που ζητώντας μια αλλαγή, δεν προσανατολίζονται ακόμα πολιτικά καθαρά» (υπ. ΧΒ. ΓΜ) ΚΚΕ (5),. σελ. 106.

47.. Μόνο μέσα στο 1948 μετακινήθηκαν με τη βία, 700.000 κάτοικοι των περιοχών όπου διεξάγονταν η στρατιωτική σύγκρουση για να αποκοπεί το αντάρτικο από τη λαϊκή υποστήριξη. Ιατρίδης 1984, σελ. 364.

48.. Σ' ένα πρώιμο έργο του «νεαρού» Α. Παπανδρέου, διαβάζουμε:

«Η μέχρι του 1950 πραγματοποιηθείσα οικονομική ανασυγκρότησις απέβλεπαν εις την ενίσχυσιν της στρατιωτικής προσπάθειας της χώρας. Η σημαντική αμερικάνικη βοήθεια εχρειάσθη να διοχετευθή κυρίως προς άμεσον ανακούφισιν του πληθυσμού, παρά εις την χρηματοδότησιν της ανασυγκροτήσεως και αναπτύξεως της οικονομίας. Χαρακτηριστικόν της καταστάσεως είναι ότι το 1949, περίπου 700.000 άτομα, ή σχεδόν 10% του ελληνικού πληθυσμού, ανέμεναν να επαναπατρισθούν εις τα καταστραφέντα χωριά των. Το έργον τούτον συνεπληρώθη μόλις το 1951. Συνέπεια του συμμοριτοπολέμου (sic!!) το 1 3 τον πληθυσμού εξηρτάτο ολικώς ή μερικώς εκ της κρατικής οικονομικής ενισχύσεως», (υπ. ΧΒΓΜ) Α. Παπανδρέου 1962, 17.

49.. Ο Η. Νικολακόπουλος (1985) αποδεικνύει ότι ο αγροτικός πληθυσμός θα αποτελεί για ολόκληρη την επόμενη περίοδο το κύριο μαζικό στήριγμα της Δεξιάς (σελ. 77).

50.. Ο Κ. Τσουκαλάς υπολογίζει αυτήν την κατηγορία περίπου σε 60.000 (μέχρι το 1962), οπ. σελ. 32.

51.. 1) «Κινητήρια όμως δύναμη της ευρύτατης κοινωνικής συμμαχίας την οποία συνέθετε ο Ε.Σ. (και η ΕΡΕ) ήταν τα νέα μεσαία αστικά στρώματα, που αναδείχθηκαν πλουτίζοντας στη δεκαετία του '40 και τα οποία επιζητούσαν να διαχειριστούν οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά την «ανασυγκρότηση», βασικό κινητοποιητικό πρόγραμμα της δεκαετίας του '50».

Νικολακόπουλος, σελ. 77.

2.) «... μέσα από τις ειδικές συνθήκες της κατοχής, καινούριες ομάδες ανθρώπων είχαν διαμορφωθεί και πλουτίσει χάρη στο κατοχικό εμπόριο και στις αποφασιστικές διευκολύνσεις της εξουσίας. Οι άνθρωποι αυτοί ήταν οι πρώτοι που αντιτάχθηκαν στον «ΕΑΜικό κίνδυνο», ο οποίος θεωρήθηκε ότι αυτούς ακριβώς απειλούσε πρωτίστως».

Βεργόπουλος, 1977, 14.

Επίσης Τσουκαλάς, οπ, σελ.31 και Γρ. Δάφνης, Σοφοκλής Ελευθερίου Βενιζέλος, Βιογραφία, Αθήνα 1970, σελ.517, στο Νικολακόπουλος, οπ. σελ. 78 και Μαργαρίτης 1984, σελ. 176. 52. «Το εθνικό κράτος (...) εμφανίστηκε τόσο σαν πραγματικός φορέας επαγγελματικής και κοινωνικής ολοκλήρωσης ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού, όσο και ως η φανερή και καταξιωμένη συμβολική ενότητα μιας μυθοποιημένης συλλογικής ταυτότητας. Κοντολογίς, διαμέσου του κράτους, και, σε μεγάλο βαθμό, μέσα στο κράτος και στα παρακλάδια του έγινε δυνατή η γρήγορη ανασυγκρότηση μιας εύπλαστης μικροαστικής τάξης, και έτσι άρχισε να δημιουργείται η σπονδυλική στήλη του νέου έθνους» 32.

Τσουκαλάς, οπ.

«Η μεταπολεμική κρατική εξουσία αγωνιζόμενη κατά των ριζοσπαστικοποιημένων στοιχείων, κατά των ανταρτών, σ' αυτούς (εν. στα αστικά στρώματα που συγκροτήθηκαν μέσα στην κατοχή) βρήκε τα πρώτα πολύτιμα στηρίγματα της, κι αυτοί, με τη σειρά τους στον κρατικό μηχανισμό βρήκαν αναζητούμενη προστασία τους και συνταυτίσθηκαν με αυτόν».

Βεργόπουλος, (1977), 14.

53.. «Ύστερα είχε φτάσει το καλοκαίρι (1945) και κρατική εξουσία δεν είχε ακόμα στεριωθεί. Σε κωμοπόλεις όπως η Αγυιά, ο Τύρναβος, το Σικούρι, ο Πλατύκαμπος, η Ραψάνη κ.α. δεν είχαν φτάσει ούτε αστυνομικές δυνάμεις». Μανούσακας, 1986, σελ. 36.

Εκτός από τη Θεσσαλία που περιγράφει ο Μανούσακας, η ίδια κατάσταση επικρατούσε και στι περισσότερες περιοχές της χώρας.

Σ' αυτήν την περίοδο η κρατική εξουσία δεν έχει επεκταθεί γεωγραφικά ενώ παρατηρούνται ακόμα φαινόμενα δυαδικής εξουσίας, (βλ. και υποσημείωση 53).

«Στην πραγματικότητα, απ' ό,τι και ο ίδιος είχα αντιληφθεί, κατά μια περιοδεία μου στην πέρα από τον Στρυμώνα Ελλάδα, η εξουσία των Αθηνών στις πόλεις των Σερρών, της Δράμας, της Καβάλας, της Αλεξανδρούπολης, τον Σουφλίου δεν ήτανε, κατά το 19467 παρά μια σκιά, ενώ η ΕΑΜική κίνηση παντοδύναμη. (υπ. ΧΒΓΜ) (Σ. Μάξιμος 1950, σελ. 30). Η ακρι,βής έτη βέβαια αυτού του ζητήματος είναι άλλη ιστορία.

54.. Η συγκεκριμένη περιοδολόγηση του αστικού κράτους μετά την κατοχή είναι προφανώς εκτός του αντικειμένου μας. Σύμφωνα με τον Δημ. Χαραλάμπη (1985) μπορούμε να διακρίνουμε σχηματικά 4 περιόδους στην (ανα)συγκρότηση του κρατικού μηχανισμού από την απελευθέρωση μέχρι την επιβολή της δικτατορίας (19441967) ανάλογα με την σχέση των κέντρων εξουσίας μέσα στη δομή του κράτους. Α) Περίοδος 194447. Σ' αυτήν την περίοδο τα κέντρα εξουσίας είναι δύο 1) Η βρετανική παρουσία (πρεσβεία και στρατιωτική αποστολή) που περιλαμβάνει και τη μοναρ ϊασυστατικό σκέλος του βρετανικού χώρου 2) Ο ΙΔΕΑ. Β) Περίοδος 194752. Από διαδοχή του βρετανικού ιμπεριαλισμού από τον αμερικάνικο (δόγμα Τρούμαν) έως την ανάληψη της διακυβέρνησης από τον Παπάγο. Τα κέντρα εξουσίας είναι:

1.) Ο Στρατός (ο οποίος μέχρι τον Ιανουάριο του 1949, όταν ανέλαβε την αρχηστρατηγία ο Παπάγος, διοΐτ κείται ουσιαστικά από τους αμερικάνους).

2.) Η αμερικάνικη πρεσβεία και οι διάφορες αποστολές (AMAG, JUSMAG).

3.) Η μοναρχία, η οποία όμως δεν μπορεί να παίξει κεντρικό ρόλο παρά μόνο μετά το θάνατο του Παπάγου. Γ) Περίοδος 19521955. Με την ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον Παπάγο ολοκληρώνεται η ανασυγκρότηση της αστικής εξουσίας. Η οργάνωση της εξουσίας δομείται γύρω από δυο πόλους. 1. Το δίδυμο στρατός (ΙΔΕΑ) κυβέρνηση (Παπάγος) και 2. τη μοναρχία με κυρίαρχο τον πρώτο που έχει και την αμερικανική υποστήριξη. Δ) Περίοδος 195567. Από το θάνατο του Παπάγου μέχρι την επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας. Είναι περίοδο; περιορισμένης αστικής νομιμότητας («πειθαρχημένης δημοκρατίας» όπως την ονομάζει ο Ν. Αλιβιζάτος (1983). Η διάταξη των κέντρων εξουσίας έχει ως εξής: 1. Στρατός. 2. Μοναρχία. 3. Κυβέρνηση.

Για την δομή και τις ιδιομορφίες της κρατικής εξουσίας μεταπολεμικά και η θέση του στρατού βλέπε συνολικά, τη μελέτη του Ν. Αλιβιζάτου (1983), ιδιαίτερα το μέρος δεύτερο του πρώτου και δεύτερου βιβλίου και του Δ. Χαραλάμπη (1985).

55.. «Στο τυπικό επίπεδο, ο αντικομουνισμός αντικατοπτρίστηκε στο νομικό καθεστώς των ελευθεριών, κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου καθώς οι ελευθερίες των «εθνικοφρόνων» ρυθμίστηκαν από το τυπικό σύνταγμα, ενώ εκείνες των «μη εθνικοφρόνων» από το ετερογενές εκείνο συνονθύλευμα κανόνων που θα χαρακτηρίσουμε «παρασύνταγμα», και το οποίο έχοντας διαμορφωθεί κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού της δεκαετίας του 1940, παρέμεινε σε ισχύ ως την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών, πρά την προφανή αντίθεση του προς τους κανόνες του τυπικού συντάγματος».

Ν. Αλιβιζάτος, 1983, 448.

56.. Το.αντικομμουνιστικό κράτος χρονολογείται από την εποχή της συμφωνίας της Βάρκιζας (12 του Φλεβάρη,1945). Η συμφωνία αυτή (...) ουσιαστικά αποτελεί την πρώτη τυπική πράξη εγκατάστασης του μεταπολεμικού αντικομμουνιστικού κράτους. Ταυτόχρονα, είναι το πρώτο ντοκουμέντο που επισημοποιεί τη διάλυση του κομμουνιστικού κράτους (Εν. το κατοχικό κράτος της Ελεύθερης Ελλάδας, το κράτος του ΕΑΜΕΛΑΣ που «ήταν ένα λαϊκό κράτος, το κράτος μιας εθνικολαϊκής επανάστασης, με έντονα χαρακτηριστικά άμεσης δημοκρατίας») 32.

57.. Αλλά στους αντίπαλους του ΕΑΜ δεν αρκούσε η διάλυση των δυναμικών (οργανωτικών ή ενόπλων) στηριγμάτων του αριστερού κινήματος, για να μπορέσουν να στήσουν εκείνος το δικό τους καθεστώς. (..) Τους χρειαζόταν κάτι περισσότερο. Τους χρειαζόταν ένα κράτος που θα είχε κύρια αποστολή του δυο πράγματα: α) να κρατήσει την Αριστερά μόνιμα έξω από την εξουσία και 6) να μεταβάλλει βαθμιαία το φρόνημα της πλειοψηφίας του ελληνικού λαού που, λίγο ή πολύ, τον είχαν κερδίσει οι αριστερές ιδέες.

Η μόνη δυνατότητα που απόμενε ήταν το κράτος, έχοντας σταθεί στα πόδια του χάρις στην επέμβαση του αγγλικού στρατού, να αρχίσει μια τεράστια, πανεθνική εκστρατεία πλύσης εγκεφάλου των Ελλήνων. Και αυτό έκανε.

Κατηφόρης, σελ. 33.

Βλέπε και όλο το κεφ. Πρώτο του 2ου μέρους του Β' βιβλίου.

58.. Ο κυριότερος φορέας διαμέσου του οποίου εφαρμόστηκε αυτή η διεργασία, ήταν το ίδιο το κράτος(...) «Η διαδικασία της αποΕΑΜοποίησης του πληθυσμού, που ήταν και η πιο σπουδαία πλευρά της μακροχρόνιας ιδεολογικής επίθεσης μπορούσε να μεθοδευτεί μόνο υπό την αιγίδα του κράτους. Το κυριότερο πρόβλημα ήταν πως να δυσφημιστούν όχι μόνο τα πολιτικά σχέδια του ΕΑΜ, αλλά ακόμη και η καθημερινή του δράση και πρακτική (...)» σ.30.

59.. «(...) μπροστά στην αποσύνθεση, τη διάλυση, του πολιτικού κόσμου που προκάλεσε η δικτατορία του

Μεταξά, ο πόλεμος και η απουσία από την Αντίσταση, για ένα μεγάλο διάστημα ο αντικομμουνιστικός στρατός βρίσκεται δίχως την κάλυψη κανενός αξιόλογου πολιτικού εποικοδομήματος μέσα στον ελληνικό χώρο. Έτσι, παίρνει την υπόθεση του αντικομμουνισμού στα χέρια του. Αποκτά αυτοδύναμη, ιδεολογική υπόσταση και διαμορφώνει ταυτόχρονα μέσα στις τάξεις του ένα πολιτικό όργανο που την εκφράζει». Κατηφόρης. 35.

Επίσης: Από τον εμφύλιο πόλεμο αρχίζουν ή μετά τον εμφύλιο πόλεμο ενισχύονται τα εξής: η μόνιμη λειτουργία των στρατοπέδων συγκέντρωσης, (...), η οργάνωση της προπαγάνδας υπό την αιγίδα των ενόπλων δυνάμεων (που μέχρι σήμερα διαθέτουν έναν από τους δυο εθνικούς ραδιοσταθμούς (ΣΣ. ΥΕΝΕΔ) (...)».

Τσουκαλάς, 32.

Τι τύπου βέβαια ήταν η «εκπαίδευση» αυτή είναι γνωστό. Για την νομοθεσία των εκτοπίσεων και την λειτουργία των στρατοπέδων συγκέντρωσης: Αλιβιζάτος οπ., 465-473.

60.. Ας σημειώσουμε ακόμα ότι αυτή η δομή του Κράτους θα αποτελέσει την υλική βάση για τον αντικρατισμό των λαϊκών μαζών στη μετεμφυλιακή περίοδο («όχι στο κράτος της Δεξιάς»).

«(...) στη μεταπολεμική περίοδο, χάρη στις έμεσες και στις άμμεσες συνέπειες της χειραφέτησης των μαζών, πολιτική και κοινωνική κρίση έτειναν να συγχωνευτούν σε μια ενιαία διαπάλη το επίκεντρο της οποίας ήταν ο εκδημοκρατισμός του κράτους, της κοινωνίας και της δημόσιας ζωής της χώρας».

Αλιβιζάτος, 135.

61.. «Οι δραπέτες του ΕΑΜ ελδοσοσιαλιστές ηγέτες, που οραματίστηκαν ύστερα από το Δεκέμβρη τη συντριπτική εξαφάνιση του ΕΑΜ.και τη δική τους μαζικοποίηση από την ΕΑΜική κληρονομιά για να σώσουν την πολιτική τους υπόσταση άρχισαν να ζητούν τα εσωτερικά παζαρέματα προς τα δεξιά και το χρίσμα από το εξωτερικό για να καταντήσουν οι οπαδοί του (...) να καταλαμβάνουν με τη βία, με συνοδεία χωροφυλάκων, το εργατικό κέντρο Θεσσαλονίκης» (οπ. σελ. 16).

62.. «Ένας σύντροφος αμφισβήτησε το κοινωνικό περιεχόμενο που πήρε στις σημερινές συνθήκες το κέντρο. (...) το κέντρο το σημερινό, που εκπροσωπείται από το δημοκρατικό κέντρο, έχει πάθει μια εσωτερική κοινωνική αλλοίωση (...) Προπολεμικά το ιστορικό κόμμα των φιλελεύθερων εκπροσωπούσε στην Ελλάδα τις κορυφές της χρηματιστικής ολιγαρχίας. Με τις κοινωνικές όμως ανακατατάξεις που πραγματοποιήθηκαν στο διάστημα της 4ης Αυγούστου και πριν απ' αυτή και το διάστημα της κατοχής και μέσα στο Δεκέμβρη, οι κύριοι παράγοντες πλουτοκρατικής ολιγαρχίας, βλέποντας την απειλή, που φούντωνε από το σήκωμα του λαϊκού κινήματος, τράβηξαν δεξιά, κάτω από τον πολιτικό επιστέγασμα της μοναρχίας, για να μπορέσουν με ενωμένες δυνάμεις ν' αντιμετωπίσουν καλύτερα τη λαϊκή απειλή (...).

Αυτό είναι γεγονός αναμφισβήτητο και θα ήταν λάθος αν δεν το βλέπαμε, γιατί τότε δε θα μπορούσαμε να δώσουμε σωστή εικόνα της κατάταξης των ταξικών δυνάμεων, της χώρας μας. Τι έμεινε στο κέντρο; Έμειναν μάζες, έστω και λίγες, που ύστερα από το φευγιό των πιο πάνω νόμισαν και νομίζουν ότι το κέντρο αυτό εκπροσωπεί ακομη έστω και τη χλιαρή προπολεμική δημοκρατία και συνεχίζουν ν' ακολουθούν το κόμμα αυτό, κόμμα μεσοαστικό, ορισμένα μικρά και μεσοαστικά στρώματα από εμπόρους, ανωτέρους υπαλλήλους, παλιούς αξιωματικούς διανοούμενους, πρόσφυγες. Όλος αυτός ο κόσμος αποτελεί ένα τμήμα των μικρών και μεσαίων αστικών στρωμάτων, ανήκει κοινωνικά στη λαϊκή δημοκρατία (...) (υπ. ΧΒΓΜ). (Ζαχαριάδης, 1945 γ, σελ. 68).

Βιβλιογραφία Εισαγωγής Gramsci Antonio, (1975). Συλλογή κειμένων με τον τίτλο "GRAMSCI DANS LE TEXTE", Παρίσι, ed. SOCIALES.

Καπεταγιάννης Βασίλης, (1978). «Η πολιτική και θεωρητική σημασία της συζήτησης για το ΠΑΣΟΚ». Στο Πασόκ και εξουσία.

Λαχλάον Ερνέστο, (1983). Πολιτική και ιδεολογία στη μαρξιστική θεωρία, Αθήνα, εκδ. Σύγχρονα θέματα.

Λένιν Β.Ι., (1916). «Τα αποτελέσματα της συζήτησης για την αυτοδιάθεση» Απάντα, τόμος 30, σελ. 5455, Αθήνα, εκδ. Σ. Εποχή.

Μπαλιμπάρ Ετιέν, (1980). «Κράτος, κόμμα, μετάδοση» στο Αλτουσέρ, Μπαλιμπάρ Πουλαντζάς, Εντελμάν: Συζήτηση για το Κράτος, Αθήνα, εκδόσεις Ανώνας, σειρά Σήμερα 6.(1982). (1982). "CLASSES", στο DICTIONNAIRE CRITIQUE DU MARXISME, Παρίσι, εκδ. PUF.

Πουλαντξάς Νίκος, (1975). Πολιτική Εξουσία και κοινωνικές τάξεις, Αθήνα, εκδ. θεμέλιο, Τόμοι Α και Β. (1979). Γύρω από το ζήτημα των συμμαχιών, ΑΓΩΝΑΣ 7, Περιοδικό της Β' Πανελλαδικής. (1981). Οι κοινωνικές τάξεις στο σύγχρονο καπιταλισμό, Αθήνα, εκδ. θεμέλιο.

Βιβλιογραφία (Ι). Άρθρα, Βιβλία, Μπροσούρες Αγωνιστής, (1979). «ΕΑΜ 34 χρόνια», τεύχος 21, 115 Οκτωβρίου

Αλιβιζάτος Νίκος, (1983). Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922

(1974) όψεις της ελληνικής εμπειρίας, rm va, εχο. θεμέλιο.

Ανταίος Πέτρος (Στ. Γιαννακόπουλος), (1977), Συμβολή στην ιστορία της ΕΠΟΝ Τόμος πρώτος, 2 μέρη, Αθήνα, εκδόσεις Καστανιώτη.

(1979) Συμβολή στην ιστορία της ΕΠΟΝ Τόμος δεύτερος, Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη.

Avgoustidis Angelos, (1984). ΈΕΑΜ: The Workers Resistance" Journal of the Hellenic Diaspora, Vol. XI, No 3.

Baerentzen Lars, (1985). «Η λαϊκή υποστήριξη του ΕΑΜ στο τέλος της κατοχής», Μνήμων, τόμος ένατος, Αθήνα.

ΒάηςΠολύχρονης, (1985). «Η στάση και ο ρόλος της αστικής τάξης και των κομμάτων της στην κατοχή», ΣΙΕΑ.

Βαλαβάνη Νάντια, (1985). «Η εθνική αντίσταση και το κίνημα της νεολαίας σήμερα», ΣΙΕΑ.

Βαφειάδης Μάρκος (1948). «Σημείωμα στο ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ στις 15 Νοέμβρη» στο Δημητρίου Π. (1975) σελ. 1928.

Βενετσανοπουλος Βασίλης, (1982) «Ο ΕΛΑΣ και το έργο του», Ε.Α.

Βεργόπουλος Κώστας (1977) «Το προστατευτικό κράτος και οι κοινωνικές συμμαχίες. Η Ελληνική κοινωνία κατά την περίοδο 1945-1952», Αντί, τεύχος 66, 5 Μάρτη

(1984). «Η συγκρότηση της νέας αστικής τάξης 1944-1952», στο συλλογικό τόμο: «Η Ελλάδα στη δεκαετία 19401950 - ένα έθνος σε κρίση», εκδ. θεμέλιο, Αθήνα

Βλαντάς Δημήτρης, (1976) Τραγωδία του ΚΚΕ, 1950-1967, τόμος τέταρτος, εκδ. του ιδίου.

Βουρνάς Τάσος, (1981). Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας - ο εμφύλιος, Αθήνα, εκδ. Τολίδη.

Burks RV. (1955). Statistical profile of the Greek Communist, Journal of Modern History, τόμος 27.

Γιαννόπουλος Γιώργος - (logg Richard, 1976). H Ελλάδα κάτω από στρατιωτικό ζυγό, συλλογικό, Αθήνα, εκδ. Εξάντας.

Δημητρίου Πάνος επιμ., (1975). Η διάσπαση του ΚΚΕ, 2 τόμοι, Αθήνα, εκδ. «Πολιτικά προβλήματα».

Ελεφάντης Άγγελος, (1976α) Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης εκδ. Ολκός, Αθήνα. (1976β)

«ΕΑΜ: ιστορία και ιδεολογία. Προϋποθέσεις για μια επιστημονική θεώρηση του ΕΑΜ», περιοδικό Πολίτης, τεύχος 5, Σεπτέμβρης.

Ζαχαριάδης Νίκος, (1945α). Τελικός λόγος στη 12η ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (Ιούνιος 1945), στο ΚΚΕ (4) σελ. 293 κ.ε.

(1945 β). Εισήγηση στο 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ, στο «το 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ», τεύχος Γ', εκδ. της ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα. Αναδημοσιευμένη στη σειρά ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ του ελληνικού προοδευτικού κινήματος, αριθ. 17.

(1945 γ). Τελικός λόγος στο 7ο Συνέδριο, ο.π.

(1945 δ). Εισήγηση στη 12η Ολομέλεια, στο ΚΚΕ (4), σελ. 267 κε.

(1946) Λόγος στην Πανελλαδική Οργανωτική Σύσκεψη (1517 4), στο ΚΚΕ (3)

Ζεύγος Γιάννης, (1944). Εισήγηση στη 10η ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, Γενάρης. Δημοσιεύεται στο ΚΚΕ (4)

Ζητήματα τον ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος, (1974). Συλλογικο κείμενο της κομματικής οργάνωσης Παρισιού του ΚΚΕεσ. που συζητήθηκε από τον Δεκέμβρη 1973 μέχρι τον Μάρτη 1974. Τετράδια του Αγώνα, v.l.

Ζωΐδης Γ. - Καΐλας Δ. χα, (1967) «Στ' άρματα! Στ' άρματα!» χρονικό της εθνικής αντίστασης 1940-1945. Αθήνα, πολιτικές και λογοτεχνικές εκδόσεις. Ανατύπωση εκδ. Οίκος «Γνώσεις».

Η ΕΑΜική αντίσταση (ΕΑ), (1982) Επιστημονικό συμπόσιο του Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών, Αθήνα, εκδ. Σύγχρονη εποχή.

Θανασέκος Γιώργος, (1982). Παρέμβαση, στο ΕΑ.

Θέος Κώστας, (1947). Εργατικά Συνδικάτα, η πάλη τους ενάντια στο φασισμό. Αθήνα, εκδ. «εργατικής». Ανατύπωση εκδ. ειρήνη.

ΙατρίδηςΓιάννης(1948). Εμφύλιος Πόλεμος 1945-1949, στο συλλογικό τόμο «Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-50».

Ιωαννίβης Γιάννης, (1946). Λόγος στην Πανελλαδική Οργανωτική Σύσκεψη (1517 4), στο ΚΚΕ (3).

Κανελλόπουλος Σταύρος, (1982) Η ίδρυση και το έργο του ΕΑΜ, ΕΑ.

Κατηφόρης Γιώργος, (1975) Η νομοθεσία των βαρβάρων (δοκίμια), εκδ. θεμέλιο, Αθήνα.

(1984). «Εθνικά και ταξικά στοιχεία στην πολιτική του ΚΚΕ», Αντί, τεύχος 271, 28 Σεπτεμβρίου.

Κατσούλης Γιώργος, (1982). Το εργατικό εθνικοαπελευθερωτικό μέτωπο (ΕΕΑΜ) και ο ρόλος του, Ε.Α.

(1985). «Οι μαζικές αντιστασιακές οργανώσεις στην περίοδο της εχθρικής κατοχής 19411944»., ΣΙΕΑ.

Κοτζιάς Νίκος, (1983). Ο τρίτος δρόμος του ΠΑΣΟΚ, Αθήνα, εκδ. Σύχρονη Εποχή.

Κουκούλες Γιώργος (1987). «Ο σιδηρούς νόμος του διορισμού προσωρινών διοικήσεων στη ΓΣΕΕ», Συνδικαλιστική Επιθεώρηση, τεύχος 27, Μάρτιος.

Κούνδουρος Σ., Ρούσος, (1978). Η ασφάλεια του Καθεστώτος Πολιτικοί Κρατούμενοι, Εκτοπίσεις και Τάξεις στην Ελλάδα 1924-74, Αθήνα, εκδ. Καστανιώτη.

Κωταάκης Σπύρος (Νέστορας), (1986). Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα, Αθήνα, εκδ. Σύχρονη Εποχή.

ΛαζαρίδηςΔημήτρης, (1985). Κριτική διαφόρων εχθρικών και λαθεμένων απόψεων για την εθνική αντίσταση. ΣΙΕΑ.

Λιβιεράτος Δ.Καραμπελιάς Γ., (1985) Ιουλιανό '65, η έκρηξη των αντιθέσεων, Αθήνα, εκδ. Κομμούνα, Ιούνης.

ΛιναρδάτοςΣπύρος, (1977). Από τον εμφύλιο στη Χούντα, 5 τόμοι, Αθήνα εκδ. Παπαζήση.

Μακρής Ορέστης, (1985). Ο ΕΛΑΣ της Αθήνας, Αθήνα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

Μάνεσης Αριστόβουλος (1981). Δίκαιο, Σύνταγμα, Πολιτική. Σειρά Δίκαιο και Πολιτική 11, Θεσσαλονίκη,

εκδ. Παρατηρητής.

Μανονσακας Γιάννης, (1986). Εμφύλιος, στη σκιά της Ακροναυπλίας, Αθήνα - Γιάννινα, Εκδ. Δωδώνη.

ΜάξιμοςΣεραφείμ (1945). Πού βαδίζουμε, Αθήνα, Πολιτική Βιβλιοθήκη, Αριθμ. 1. Ανατύπωση Εθ (3).

(1950). «Γράμμα προς το ΠΓ. του ΚΚΕ». Αντί, τεύχος 75, Ιούλιος 1977.

Μαργαρίτης Γιώργος, (1984). «Πολιτικές προοπτικές και δυνατότητες κατά την απελευθέρωση», Μνημών, τόμος ένατος, Αθήνα.

Μεταξάς Α - ΙΔ., (1981). «Βιοκοινωνική και πολιτισμική χαρτογραφία της Βουλής 1964-1974-1977», Πολιτική, τεύχος 1.

MeynaudJean, (1966). Οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα, Αθήνα, εκδ. Μπάυρον.

(1974) Πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα, μέρος Β' (Η βασιλική εκτροπή από τον κοινοβουλευτισμό του Ιουλίου 1965), Αθήνα, εκδ. Μπάυρον, Β' έκδοση.

Μηλιός Γιάννης, (1984). «Οι αριστερές θεωρίες για την «εξάρτηση» και οι εξαρτήσεις του ελληνικού καπιταλισμού», θέσεις, τεύχος 9, Οκτώβριος.

Μηλιός Γ. - Ιωακείμογλου Η. (1987) «Δείκτες της κεφαλαιακής συσσώρευσης στην Ελλάδα (19581985), θέσεις, τ. 19 ΑπρίληςΙούνης.

Μπακογιάννης Παύλος, (1977). Ανατομία της ελληνικής πολιτικής, Αθήνα, εκδ. Παπαζήση.

Μπαρτζιώτας Βασίλης, (1945) «Τα οργανωτικά προβλήματα του ΚΚΕ», ΚΟΜΕΠ (2) φύλλο 35, Μάρτης.

(1979). Εθνική Αντίσταση και Δεκέμβρης, Αθήνα, εκδ. Σΰγχρονη Εποχή

(1984). «Η εθνική Αντίσταση στην αδούλωτη Αθήνα εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

Μπλάνας Γιώργης (Κίσσαβος), (1976). Εμφύλιος Πόλεμος 19461949 (όπως τα έζησα), Αθήνα εκδ.Καστανιώτη..

Μπλέκος Αχιλλέας, (1985). Γεγονότα σταθμοί του ελληνικού εργατικού και συνδικαλιστικού κινήματος, Αθήνα, έκδοση ΠΕΤΕΜ-ΟΤΕ.

Μπριλλάκης Αντώνης, (1980). Το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα, Αθήνα, εκδ. Εξάντας.

Νεφελούδης Παύλος, (1974). Στις πηγές της κακοδαιμονίας, Αθήνα, εκδ. Gutenberg, εκδ. Ε'.

Νικολακόπουλος Ηλίας, (1985). Κόμματα και βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα, Αθήνα, εκδ. ΕΚΚΕ.

Παπανδρέου Ανδρέας, (1962). Στρατηγική οικονομικής αναπτύξεως της Ελλάδος, Αθήναι, εκδ. ΚΕΠΕ, οικονομικοί μονογραφίαι 1.

Παπαπαναγιώτου Αλέκος, (1974). Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στον πόλεμο και στην αντίσταση 1940-1945, Αθήνα, εκδ. Καζάντζα.

Πόλλις Αδαμάντιο (1984). «Επέμβαση των ΗΠΑ στα Ελληνικά Εργατικά Σωματεία, 1947-1950», στο συλλογικό έργο «Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950 - ένα έθνος σε κρίση», Αθήνα, εκδ. θεμέλιο.

Ράνον Μαριάνα, (1985). «Η συμμετοχή της γυναίκας στην εθνική αντίσταση και οι παραδόσεις του κινήματος», ΣΙΕΑ.

Ρούσος Πέτρος, (1982). «Μερικές πλευρές της δράσης του ΕΑΜ», στο Ε.Α.

ΣαράφηςΣτέφανος (1964). Ο ΕΛΑΣ, τόμος Α', Αθήνα, εκδ. «Σΰχγρονο βιβλίο».

Σάρλης Δημήτρης (1981). Η πολιτική του ΚΚΕ στον αγώνα κατά του μοναρχοφασισμού, Αθήνα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

(1985). «Το μεγάλο κίνημα της εθνικής μας αντίστασης, το ΚΚΕ και το σήμερα». ΣΙΕΑ.

Σβώλος Αλέξανδρος, (1945). «Η νομική φύση της ΠΕΕΑ» Σοσιαλιστική Επιθεώρηση, φύλλο 1, Ιούλιος. Σιώτης Ε.,

(1964). Τι στοίχισε ο πόλεμος στην Ελλάδα, Αθήνα έκδ. του ιδίου.

Smith Ole, (1985). "The Problems of the Second Plenum of the Central Committee of the KKE, 196", Journal of the Hellenic Diaspora, Vol. XII. No 2.

Σολάρο Αντόνιο, (1975) Ιστορία του ΚΚΕ, Αθήνα, εκδ. Πλειάς.

Στρίγκος Λεωνίδας, (1982) «Η σημασία και το έργο της ΕΑΜικής αντίστασης», ΕΑ. Συμπόσιο για την ιστορία της Εθνικής Αντίστασης (ΣΙΕΑ),

(1985) ΚΜΕ, εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

Τσουκαλάς Κωνσταντίνος, (1986) «Η ιδεολογική επίδραση του εμφύλιου πολέμου». Αναδημοσίευση στο «Κράτος, κοινωνία, εργασία στη μεταπολεμική Ελλάδα» (του ιδίου), Αθήνα, εκδι θεμέλιο.

Χατζής Θανάσης, (1977). Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε, 3 τόμοι, Αθήνα, εκδ. Παπαζήση.

Χαραλάμπης Λημήτρης, (1985). Στρατός και πολιτική εξουσία, Αθήνα, εκδ. Εξάντας.

Ψυρουχης Νίκος, (1976). Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας (1940-1967), τόμος τρίτος, Αθήνα, εκδ. Επικαιρότητα.

(1983). Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1940-1967 τόμος πρώτος, χεφ. 3 και 4.'

Λρίτσιος Θωμάς, (1983). Από το Γράμμο στην πολιτική προσφυγιά, Αθήνα, εκδ. Δωρικός.

(II) Κομματικά Υλικά - Κείμενα. ΕΛΑ|

(1) Η Α' Πανελλαδική της ΕΔΑ, (Απόφαση εισηγήσεις ομιλίες) Ιούλιος 1956, εκδ. «Νέα Ζωή».j

(2) Το Α' Πανελλαδικό Συνέδριο της ΕΔΑ, Εισηγήσεις Αποφάσεις, (2811 έως 2.12.1959), Αθήνα, 1960.

Εθνική Αλληλεγγύη (1945)1

Μια προσπάθεια κι ένας άθλος, το έργο της Εθνικής Αλληλεγγύης Ελλάδος. Ανατύπωση εκδ. «Να υπηρετήσουμε το λαό», (1977). Ελληνικά θέματα (Εθ).

(3) Σ. Μαξίμου, που βαδίζουμε; Αθήνα, αρ. 1, 1945.·

(4) Η Έκθεσις της βρεττανικής κοινοβουλευτικής επιτροπής δια την Ελλάδα. Έκδοση της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Δημοκρατικών Συλλόγων. Αθήναι. Νοέμβριος 1946.

ΕΠΕΚ

(1) Προγραμματικοί κατευθύνσεις - καταστατικόν, 1953, Αθήναι, Εκδ. Κωβαίου.

Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης (ΕΑΜ, ΕΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΑ, ΕΠΟΝ, κίνημα Μέσης Ανατολής), τόμος πρώτος, Αθήνα, 1981, εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

ΚΚΕ

(1) Επίσημα Κείμενα, τόμος πέμπτος, 19401945, exo. ΚΚΕ εσωτερικού, Αθήνα, 1974..

(3) Η Πανελλαδική Οργανωτική Σύσκεψη (1517 Απρίλη 1946), έκδοση της ΚΕ, Αθήνα 1946, Ανατύπωση στη

σειρά: «Ντοκουμέντα του ελληνικού προοδευτικού κινήματος», αριθμός 5. (2) Το 7ο Συνέδριο τον ΚΚΕ (τεύχη) εκδ. ΚΕ, Αθήνα, 1945.

(4) Δέκα χρόνια Αγώνες 1935-1945, ανατύπωση 1977, εκδ. Πορεία, Αθήνα.

(5) 40 χρόνια Αγώνες 1918-1958, Επιλογή ντοκουμέντων, Αθήνα, 1964.

(6) Το 8ο Συνέδριο τον ΚΚΕ, (εισηγήσεις, ομιλίες, χαιρετιστήρια, αποφάσεις), Αθήνα, 1961, Πολιτικές και λογοτεχνικές εκδόσεις.

(7) Το 9ο Συνέδριο του ΚΚΕ, έκδ. της ΚΕ, Αθήνα 1974.

(8) Εξήντα Χρόνια αγώνων και θυσιών. Χρονικό του ΚΚΕ, τόμος II 1945-1978, εκδ. της ΚΕ και τον ΚΚΕ, Αθήνα, 1979, εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

(9) Επίσημα κείμενα 1945-1949, τόμος 6, Αθήνα εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1987.

Ντοκουμέντα του ελληνικού προοδευτικού κινήματος (ΝΕΠΚ),

(9β) Δύο απλά αυτοτελή μαθήματα, ανάτυπο από ΚΟΜΕΠ φ. 43 1.11.45 και 44 1.12.45.

(10) Λαοκρατία και Σοσιαλισμός (το πρόγραμμα Εθνικής Απελευθέρωσης και της Λαϊκής Δημοκρατίας), Έκδοση Ριζοσπάστη, Αθήνα. (1943).

(11) «Στ' άρματα! Στ' άρματα!» Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης 1940-1945, βλέπε Ζωίδης Γ. - Καίλας Δ. κ.α., (1967).

(III) Περιοδικά - Εφημερίδες - Αγώνας (έκδοση της κομματικής οργάνωσης Παρισιού του ΚΚΕ εσωτερικού)

- Αγωνιστής.

- Αναγέννηση.

- Αντί.

- Ελληνική Αριστερά.

- Κομμουνιστική Επιθεώρηση.· ·

(1) Της εποχής της φασιστικής Κατοχής 1941-1944, 2 τόμοι.

(2) Της μεταδεκεμβριανής περιόδου 1945, 2 τόμοι, Αθήνα, 1976, εκδ. Καξάντξα.

- Νέος Κόσμος.

- Πολιτική.

- Σοσιαλιστική Επιθεώρηση (Νέας περίοδος, 1945).

- Η βιβλιογραφία αναφέρεται και στα επόμενα μέρη.