Περιεχόμενα άρθρου
1. Η ραγδαία μαζικοποίηση του ΚΚΕ στην κατοχή και η διεύρυνση της ταξικής του φυσιογνωμίας.
2. Η οργανωτική πολιτική του ΚΚΕ στη μεταδεκεμβριανή περίοδο 1945 1946.
3. Το τέλος του ΕΑΜ σα μέτωπο στη βάση (υποκατάσταση του ΕΑΜ από το ΚΚΕ, 1945-1949).
4. Το ΚΚΕ ως κομματική μορφή στην περίοδο 1949-1967.
5. Η διάρρηξη των σχέσεων εκπροσώπησης του ΚΚΕ και η ιστορική διάλυση της συγκεκριμένης κομματικής μορφής.
6. Η ΕΔΑ σαν συνέχεια της συγκεκριμένης κομματικής μορφής του ΚΚΕ.
7. Η στρατηγική του ΚΚΕ στη μετεμφυλιακή περίοδο («η θεωρία των σταδίων») και η διάσπαση του ιστορικού προγράμματος του ΕΑΜ: Από τη «Λαοκρατία» στην «Αλλαγή».
1. Η ραγδαία μαζικοποίηση του ΚΚΕ στην κατοχή και η διεύρυνση της ταξικής του φυσιογνωμίας.
Η γερμανική κατοχή βρίσκει το ΚΚΕ ήδη διαλυμένο κάτω από τα συντριπτικά πλήγματα που του είχε καταφέρει η μεταξική δικτατορία. Η «εποποιία» της κομματικής ανασυγκρότησης είναι βέβαια έξω από τα πλαίσια του αντικειμένου μας1. Εκείνο που πρέπει να συγκρατήσουμε εδώ είναι ότι ενώ το 1941 το ΚΚΕ· είναι ανύπαρκτο ως κόμμα (μόνο 200 κομμουνιστές έχουν ξεφύγει την σύλληψη και 2.000 περίπου βρίσκονται φυλακισμένοι) (Βλ. πίνακα 1) μέσα σε 2 μόλις χρόνια αναδεικνύεται σε μαζικό κόμμα με εκατοντάδες χιλιάδες μέλη. στον κατ' εξοχήν εκφραστή της εργατικής τάξης και των λαϊκών μαζών, καθοδηγητικό κέντρο του επανασταστικού ΕΑΜικού κοινωνικού μπλοκ.
Υπάρχει όμως μια ριζική διαφοροποίηση όσον αφορά την κοινωνική σύνθεση του κόμματος ανάμεσα στην πρώτη περίοδο (1941 - καλοκαίρι 1943) και στην δεύτερη περίοδο (καλοκαίρι 1943 - τέλη 1944). Στην πρώτη περίοδο, ο αριθμός των μελών έχει βέβαια αυξηθεί αλλά η εργατική τάξη υπερέχει σημαντικά μέσα στο κόμμα, π.χ. στην Αθήνα όταν το κόμμα έχει 13.500 μέλη 70% είναι εργάτες (Χατζής, τόμος 3). Στα στελέχη κυριαρχεί η «παλιά φρουρά» των εμπείρων και δοκιμασμένων κομμουνιστών που ουσιαστικά με δική τους πρωτοβουλία ανασυγκροτήθηκε το κόμμα. Τον Γενάρη του 1944, στη 10η Ολομέλεια, ο Γ. Ζεύγος στην εισήγηση του, που αποτελεί και έναν πρώτο απολογισμό της περιόδου της κατοχής. 1941-1943, αναφέρει: «το κόμμα αναδείχτηκε ο μεγαλύτερος πολιτικός οργανισμός της χώρας. Οι μάζες με περηφάνια και εμπιστοσύνη βλέπουν το κόμμα τους. (...) Το κόμμα αύξησε δέκα φορές τα μέλη τον. Περικλείνει εκατοντάδες χιλιάδες μέλη και απ' αυτά στις πόλεις τα εργατικά μέλη είναι τα μισά (υπ. ΧΒΓΜ)»2. (Ζεύγος 1944, σελ. 199). Πώς όμως εξηγείται αυτή η ραγδαία μαζικοποίηση; Ήδη από το καλοκαίρι του 1943, η πολιτική του ΚΚΕ έχει αλλάξει. Τον Ιούνιο του 1943, το ΠΓ του ΚΚΕ εξετάζει την κατάσταση που δημιουργείται από την διάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς καθώς και την νέα συγκυρία του πολέμου που έχει διαμορφωθεί. Στην ίδια συνεδρίαση ο Ιωαννίδης διατυπώνει για πρώτη φορά το πρόγραμμα του ΚΚΕ για την μεταπολεμική Ελλάδα, το πρόγραμμα της «Λαϊκής Δημοκρατίας». Προτείνει επίσης την μετατροπή του ΚΚΕ από κόμμα της εργατικής τάξης σε κόμμα «όλου του λαού» (γνωστό σαν «ενιαίο ομόσπονδο κόμμα της λαϊκής δημοκρατίας»). Η συνεδρίαση αυτή θεωρείται τομή στην πολιτική του ΚΚΕ (που θα ολοκληρωθεί στην 10η Ολομέλεια) καθώς εγκαινιάζει τον «εκτροχιασμό» του ΚΚΕ από τον επαναστατικό δρόμο και το πρόγραμμα του ΕΑΜ\ Η γραμμή αυτή ήταν σύμφωνη με την προοπτική να ενοποιηθεί το ΚΚΕ με όλα τα κόμματα και τις οργανώσεις που επιδίωκαν τη «λαϊκή δημοκρατία σε ένα ενιαίο ομοσπονδιακό κόμμα της Λαϊκής Δημοκρατίας, που θα εμφανιστεί μπροστά στο λαό στις εκλογές με το πρόγραμμα τον της λαϊκής δημοκρατίας και θα επιδιώξει να πάρει την πλειοψηφία για να ιδρύσει τη λαϊκή δημοκρατία και να εφαρμόσει το πρόγραμμα της (υπ. ΧΒΓΜ). Η οργάνωση του κόμματος αυτού θα είναι ομοσπονδιακή. Αυτό σημαίνει ότι τα κόμματα που θα το συγκροτήσουν θα διατηρήσουν την οργανωτική τους αυτοτέλεια και την οργανωτική τους διάρθρωση (όχι την ιδεολογική, θεωρητική και πολιτική αυτοτέλεια, σ.σ.), αλλά θα καθοδηγούνται από το ομοσπονδιακό συμβούλιο (όχι από τις ΚΕ των κομμάτων σ.σ.) που θα εκλέγεται από όλα τα κόμματα και οι αποφάσεις τους θα είναι υποχρεωτικές για όλους...» (θ. Χατζής 1977, τόμος 2, σελ. 42). Βέβαια η κατοπινή έκβαση της ταξικής πάλης διέλυσε βίαια αυτές τις κοινοβουλευτικές αυταπάτες. Παρά την ιστορική όμως χρεοκοπία της άποψης, σ' αυτές τις διατυπώσεις διακρίνουμε ολοκάθαρα τις βασικές συντεταγμένες της αριστερής στρατηγικής σ' ολόκληρη την μεταπολεμική περίοδο, δηλαδή τον ειρηνικοκοινοβουλευτικό δρόμο και τον εκλογικισμό.
Η συνολική λοιπόν δεξιά στροφή της καθοδήγησης του ΚΚΕ σχετικά με τις προοπτικές της ΕΑΜικής επανάστασης στην μεταπολεμική περίοδο, εκφράστηκε στην πολιτική γραμμή της «εθνικής ενότητας συμφιλίωσης συμμετοχής του ΕΑΜ στην κυβέρνηση». Η γραμμή αυτή βρίσκει την οργανωτική της έκφραση στο σύνθημα της ανοιχτής μαζικοποίησης, πολιτική που αρχίζει να υλοποιείται από το καλοκαίρι του 1943.
Όπως παρατηρεί ο θ. Χατζής η λεγόμενη «μαζικοποίηση του ΚΚΕ πραγματοποιήθηκε» με μια ανεξέλεγκτη και αλόγιστη στρατολογία ανθρώπων κάβε ταξικής προέλευσης και στην πλειοψηφία από τα μεσοστρώματα και διανοούμενους. Το άνοιγμα λεύτερης εισόδου στο ΚΚΕ (που και έτσι τα μέλη του ήταν νέα σε κομματική ηλικία, άπειρα και εντελώς απροετοίμαστα ιδεολογικά, πολιτικά και οργανωτικά), στις τόσο κρίσιμες και αποφασιστικές στιγμές ήταν ένα από τα πιο μεγάλα και καθοριστικά λάθη». (Τόμος 2, σελ. 271). Ο επανασταστικός χαρακτήρας του κόμματος είχε αμφισβητηθεί σημαντικά λόγω της αλλοίωσης της ταξικής σύνθεσης του ΚΚΕ και της στελέχωσης του4. Η μαζικοποίηση αυτή ήταν ραγδαία. Στους πίνακες 1 και 2 καθώς και στα αντίστοιχα διαγράμματα μπορούμε να δούμε τόσο την συνολική εξέλιξη του αριθμού των μελών του ΚΚΕ σε σύγκριση με την προπολεμική περίοδο όσο και την εξέλιξη των μελών της ΚΟΑ όπου αποτυπώνεται ολοκάθαρα η τάση που περιγράψαμε προηγούμενα. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή είναι η αύξηση στο τέλος της κατοχής και της απελευθέρωσης μέχρι τον Δεκέμβρη, όπου τα μέλη του αριθμούν πλέον 420.000-450.000.
Η καθοδήγηση του ΚΚΕ αντιμετώπισε το πρόβλημα σαν τεχνικό (Χατζής, τόμος 2, 279). Η οργανωτική πολιτική του ΚΚΕ, σ' αυτήν τη φάση εντοπίζει σαν πρώτιστο στόχο την μετατροπή της «ποσότητας» σε «ποιότητα»'. Η οργανωτική δομή που προτείνεται για την οργανωτική αναπροσαρμογή τον ΚΚΕ στην νέα συγκύρια, είναι προφανώς απόρροια της προηγούμενης θέσης6. Μέσα σε 5 μήνες μόνο, από την 10η ολομέλεια (Γενάρης Ιούνης 1944). θα στρατολογηθούν 50.000 νέα μέλη. Ο συνολικός αριθμός των μελών του ΚΚΕ θα φτάσει
στις 250.000 περίπου7. Η μαζικοποίηση αυτή θα συνεχιστεί με ακόμα μεγαλύτερα άλματα. Μέσα στο επόμενο διάστημα μέχρι την απελευθέρωση (Οκτώβρης '44) και το Δεκέμβρη (57 μήνες) ο αριθμός των μελών σχεδόν θα διπλασιαστεί. Το ΚΚΕ θα αποκτήσει άλλες 200.000 νέα μέλη! Τις παραμονές της Απελευθέρωσης, όπως αναφέραμε, αριθμεί πλέον 420.000-450.000 μέλη (πίνακας και διάγραμμα Ι)8. Οι αποφάσεις της 11ης ολομέλειας (Απρίλης 1945) δεν θα προσθέσουν τίποτα καινούργιο, θα ενισχύσουν το δυσκίνητο και γραφειοκρατικό κομματικό οργανωτικό μοντέλο που έχει διαμορφωθεί. Αντίθετα, η 12η Ολομέλεια (Ιούνης 1945) και το 7ο Συνέδριο (Οκτώβρης 1945) που θα πραγματοποιηθούν υπό την καθοδήγηση του Ζαχαριάδη, μπορούν να θεωρηθούν τομή στην οργανωτική πολιτική. Για πρώτη φορά επισημαίνεται «ο κίνδυνος από την αλλοίωση της ταξικής σύνθεσης» του κόμματος που έχει συντελεστεί. «Το πιο μεγάλο λάθος στην οργανωτική μας δουλειά είναι η αλλοίωση που παρουσιάζει η κοινωνική σύνθεση των μελών του κόμματος. Τα εργατικά μας μέλη σήμερα είναι μονάχα ένα 18% μέσα στο σύνολο των μελών του κόμματος. Αυτό περικλείνει σοβαρούς κινδύνους. Αν θέλουμε να παραμείνουμε κόμμα της εργατικής τάξης, πρέπει το πράγμα αυτό να βρει την αντανάκλαση και στην κοινωνική σύνθεση των μελών μας.» (Ζαχαριάδης, 1945,,, σ. 304)"'
2. Η οργανωτική πολιτική του ΚΚΕ στη μεταδεκεμβριανή περίοδο 1945-1946.
Αυτή η οργανωτική πολιτική του ΚΚΕ στην περίοδο 1943-1944 συνιστά ένα σοβαρό μηχανιστικό λάθος που είναι απόρροια, όπως άλλωστε κάθε οργανωτική πολιτική της γενικότερης στρατηγικής του κόμματος. Τα αποτελέσματα του θα επισημανθούν από το Ν. Ζαχαριάδη στη 12η Ολομέλεια και στο 7ο Συνέδριο. Η γραμμή της μαζικής στρατολογίας βρήκε γόνιμο έδαφος στην αυθόρμητη κίνηση των μαζών προς το ΚΚΕ που αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια της κατοχής λόγω ακριβώς της ανάδειξης του (στα μάτια των μαζών) σαν του μόνου γνήσιου εκφραστή τους. Η καθοδήγηση Ζαχαριάδη θα επιχειρήσει στην περίοδο μετά την απελευθέρωση και μέχρι το 7ο Συνέδριο να το «διορθώσει» με ένα εξ ίσου μηχανιστικό
και γραφειοκρατικό τρόπο. Για να αποκατασταθεί η «αλλοιωμένη» ταξική σύνθεση του κόμματος, θα γίνουν μαζικές διαγραφές των αγροτών, που υποχρεώνονται με τη βία να περάσουν στο Αγροτικό Κόμμα, σύμφωνα με μια μηχανιστική και εγκεφαλική κατανόηση της σχέσης κόμματος τάξης. Η πολιτική αυτή θα αποκληθεί «πολιτική ενότητα στο χωριό»". Η πολιτική αυτή (παράλληλα) στόχευε με αυτό το μηχανιστικό τρόπο να επανασυσφίξει και να διευρύνει την κοινωνική συμμαχία με τις μάζες της υπαίθρου, να τις «τραβήξει» στο πρόγραμμα της «Λαϊκής Δημοκρατίας».12 Αυτή η θέση που έχει τις ρίζες της στον τριτοδιεθνιστικό μετωπισμό - διατυπώθηκε από τον Ζαχαριάδη κατά την προπολεμική περίοδο στο βο Συνέδριο του 1935 - είχε καταργηθεί «στη ζωή» κατά την διάρκεια της κατοχής. Ο Γιάννης Μανούσακας περιγράφει παραστατικά αυτήν την διαδικασία: «Όταν όμως φτάσαμε στον καιρό της κατοχής και το κόμμ. Κόμμα ξαναοργανώθηκε (...), κανένας δε σκέφτηκε να θέσει ζήτημα για την ξανά οργάνωση του ενιαίου Αγροτικού Κόμματος στο ύπαιθρο. Οι»αγρότες οργανώθηκαν στο εθνικοαπελευθερωτικό μέτωπο και στο κομμουνιστικό Κόμμα και είχε μέλη και οργανώσεις ως και στο τελευταίο χωριό. Και δεν λογαριαζόταν μεγαλύτερη τιμή για τον κάθε αντιφασίστα αγωνιστή αγρότη από του να μπορεί να έχει τον τίτλο του μέλους του ΚΚΕ. Γιατί ποτέ στην ιστορία αυτού του τόπου δεν μεσουράνησε κόμμα και ιδεολογία όσο το ΚΚΕ και η ιδεολογία του, αυτή την εποχή. Κι είναι χιλιάδες οι αγρότες μέλη και στελέχη του που έπεσαν από το απόσπασμα αφού το ζητωκραύγασαν. Κι είχε δεσμό αιμάτινο με τους αγρότες αφού το πιο πολύ στο ύπαιθρο παίχτηκε το παιχνίδι του απελευθερωτικού πολέμου και τις πιο μεγάλες θυσίες σε ανθρώπους και μέσα στον πόλεμο αυτό που τον οργάνωσε και τον διεύθυνε το ΚΚΕ τις έδωσαν οι αγρότες. Κι αν ρίξουμε μια ματιά στην ιστορία αυτού του τόπο απ' το '21 κι εδώ θα δούμε ότι ποτές δεν έπαψε να είναι επαναστατική η Ελληνική αγροτιά. Μα ακόμα ύστερα απ' τον κατοχικό αγώνα ολότελα δεν δικαιολογούνταν οι λόγοι που είχε φέρει ο Ζαχαριάδης το 1935, για να διώξει από το Κόμμα τους αγρότες κομμουνιστές. Δεν είναι υπερβολή αν θα πω ότι ξεσηκώθηκε θρήνος και οδυρμός από τους Κομμουνιστές του χωριού που θα αποσπούνταν από το Κόμμα. Στην αρχή ο ξεσηκωμός μπήκε σε εθελοντική βάση, μα καμιά οργάνωση του χωριού δε δέχτηκε ν' αυτοδιαλυθεί και να προσχωρήσει στο Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας». (Γ. Μανούσακας, 1986, σελ. 81)".
Δεν είναι μόνο η υποτίμηση της ιστορικής επαναστατικής παράδοσης που έκρυβε αυτή η πολιτική επιλογή αλλά κυρίως η παραγνώριση περιφρόνηση μιας υλικής και ριζωμένης πια πραγματικότητας, της αυθεντικής ριζοσπαστικοποίησης πλατειών αγροτικών στρωμάτων που πραγματοποιήθηκε κατά την διάρκεια της κατοχής. Όμως είπαμε και αλλού (βλ. θέσεις, τεύχος 20, Β1) εκτός από τις αντικειμενικές συνθήκες που συντελούν για την μερική διάρρηξη της ΕΑΜικής κοινωνικής συμμαχίας μετά τον Δεκέμβρη (που βέβαια υπάρχουν), ο καθοριστικός παράγοντας είναι η πολιτική του ΚΚΕ (Βάρκιζα, όχι κατάληψη της πολιτικής εξουσίας) που θα κάμψει σημαντικά την επαναστατική διάθεση των μαζών. Η μηχανιστική οργανωτική πολιτική που θα ακολουθήσει το ΚΚΕ για την «ανασύνταξη και διεύρυνση» του λαϊκού μπλοκ στην ύπαιθρο όχι μόνο δεν θα κατορθώσει να αποκαταστήσει την χαμένη δυναμική αλλά και τα αποτελέσματα της θα αποβούν ολέθρια για το κόμμα. Οι σχέσεις εκπροσώπησης του ΚΚΕ με τους αγρότες θα κλονιστούν ανεπανόρθωτα. Η ρήξη αυτή, που θα επικαθορίσει ουσιαστικά ο εμφύλιος (194649) και η ήττα, είναι ιστορική. Το γεγονός αυτό ερμηνεύει σημαντικά την μετέπειτα πολιτική (και εκλογική) συμπεριφορά των αγροτικών στρωμάτων14. Το ποσοστό της εκλογικής επιρροής της Αριστεράς και προδικτατορικά και μεταπολιτευτικά δεν θα ξεπεράσει στους αγρότες το 10%.
Αντίστοιχα κρίθηκε η οργανωτική πολιτική στη νεολαία. Στη διάρκεια της κατοχής χιλιάδες νεολαίοι γίνονται μέλη τον κόμματος. Η παλιά διάλυση της ΟΚΝΕ ξεπεράστηκε στην πράξη. Τώρα οι χιλιάδες αυτοί νεολαίοι του κόμματος αναγκάζονται βίαια να περάσουν στις μετωπικές οργανώσεις της νεολαίας'".
Παρά το γεγονός ότι οι γυναίκες ριζοσπαστικοποίηθηκαν και αποτέλεσαν βασική συνιστώσα του ΕΑΜικου κοινωνικού μπλοκ (θέσεις 20 υπ.4, σελ. 76) το ΚΚΕ δεν κατόρθωσε να τις κερδίσει. Η υποτίμηηση των γυναικών μέσα στο κόμμα, θα τεθεί στο 7ο Συνέδριο, όπου διαπιστώνεται όχι μόνο η χαμηλή συμμετοχή των γυναικών στο κόμμα αλλά και η ακόμη χαμηλότερη αντιπροσώπευση τους στο Συνέδριο. Είναι ενδεικτικό ότι ενώ κατά τη διάρκεια της κατοχής οι γυναίκες αποτελούσαν το 27% της ΚΟΑ (Μπαρτζιώτας 1984, 315) τώρα το υψηλότερο ποσοστό συμμετοχής των γυναικών στην οργάνωση Αθήνας δεν ξεπερνά το 17% των κομματικών μελών. Στο Συνέδριο, δεν αντιπροσωπεύεται ούτε και αυτό16. «Ποιος φταίει σύντροφοι; Φταίει το ότι υποτιμάτε το ρόλο της γυναίκας και την παραγκωνίζουμε. Ούτε συζήτηση (...) Αυτό δείχνει ακόμα πως φοβόμαστε τις γυναίκες. Κι αυτό είναι ένα λάθος.» (Ζαχαριάδης 1945 σελ. 84). Η συμμετοχή των γυναικών στο κόμμα δεν θα βελτιωθεί σημαντικά στο μέλλον".
Είδαμε αλλού ότι μετά τον Δεκέμβρη, ο κοινωνικός συνασπισμός του ΕΑΜ υφίσταται μια μερική διάρρηξη. Όσον αφορά τα μικροαστικά στρώματα, η απομάκρυνση μιας μερίδας από το ΕΑΜικό μπλοκ, αντανακλάται και στις σχέσεις εκπροσώπησης του ΚΚΕ με αυτά τα στρώματα. Η απομάκρυνση αυτή θα καταγραφεί και στις εκλογές του 1948. Για το «ξεκαθάρισμα» τέλος, και το «δυνάμωμα», του Κόμματος διαγράφονται δεκάδες χιλιάδες μέλη και στελέχη (ο Γ. Μανούσακας τους υπολογίζει σε 92.000(!)) που κατά την διάρκεια της μεταξικής δικτατορίας «υπόγραψαν κάτω από την κάθε λογής βία και σύγχιση δήλωση μετάνοιας». Σημειωτέον ότι περισσότερα από αυτά είχαν αποκατασταθεί με απόφαση αμέσως μετά την ανασυγκρότηση του Κόμματος στην κατοχή.19 Παράλληλα, «επανακρίνονται» όσα νέα στελέχη και μέλη (πολλές χιλιάδες) είχαν ενταχθεί στην μεταξική νεολαία. (Η ένταξη στην EON ήταν υποχρεωτική, από το δημοτικό έως το πανεπιστήμιο, (Μανούσακας ο.π. σελ. 79).
Αν κάναμε αυτή την παρέκοαση πιο αναλυτικά στην οργανωτική πολιτική του ΚΚΕ αυτής της περιόδου, παρακολουθώντας θαμένα και απωθημένα κείμενα, δεν ήταν γιατί θεωρούμε ότι οι σχέσεις εκπροσώπησης του ΚΚΕ με το λαϊκό ΕΑΜικό μπλοκ κρίθηκαν λόγω μιας λανθασμένης οργανωτικής πολιτικής. Η οργανωτική πολιτική είναι απλώς ένα μέσο. Η πολιτική γραμμή και η στρατηγική είναι αυτή που καθορίζει αφετηριακά την διεύρυνση ή αποψίλωση των κοινωνικών προσοάσεων του κόμματος. Η οργανωτική αποκρυστάλλωση είναι το πεδίο στο οποίο «φωτογραφίζονται» οι σχέσεις εκπροσώπησης και αυτή την οργανωτική αποκρυστάλλωση μπορούμε να παρατηρήσουμε μόνο στην οργανωτική πολιτική. Βέβαια αυτή η ίδια οργανωτική πολιτική έχει ανοίξει από μόνη της ένα σημαντικό θεωρητικό και ιστορικό ζήτημα: το ζήτημα της φυσιογνωμίας και της ταξικής σύνθεσης του εργατικού κόμματος. Είναι φανερό ότι ένα εργατικό κόμμα πρέπει να αντανακλά και στο εσωτερικό του την εργατική υπεροχή. Το ζήτημα όμως τον εργατικού του χαρακτήρα δεν είναι απλώς και μόνο θέμα κοινωνικής σύνθεσης. Είναι επίσης (και πρωταρχικά) ζήτημα συγχώνευσης της επανασταστικής θεωρίας με το πρωτοπόρο εργατικό κίνημα καθώς και ζήτημα συγκεκριμένης (επαναστατικής) πολιτικής γραμμής. Αν δεν φωτίζεται κάτω απ' αυτό το πρίσμα, η εργατική και προλεταριακή υπεροχή στο εσωτερικό του κόμματος θα ανάγεται από πραγματικό καθήκον σε μια γραφειοκρατική και «κοινωνιολογική» επιβολή. θα μεταβάλλεται σε εργατισμό και μάλιστα μηχανιστικό. Υπάρχουν πάντα δύο (αντιθετικές) κατευθύνσεις στην πάλη για την ανεξαρτησία της οργάνωσης της εργατικής τάξης: ο εργατισμός και η προλεταριακή ηγεμονία (Μπαλιμπάρ). Η συζήτηση εκείνης της εποχής για την οργανωτική πολιτική του ΚΚΕ ηγεμονεύεται λοιπόν από τον εργατισμό2 ". Κι αυτό α) γιατί τίθεται σε μια χρονική στιγμή όπου το ζήτημα δεν είναι η κοινωνική σύνθεση αλλά η πολιτική γραμμή κατάληψης της πολιτικής εξουσίας, απαντά δηλαδή σε λάθος πεδίο, και 6) γιατί η άποψη αυτή θεωρεί ότι η αποκατάσταση της προλεταριακής υπεροχής στη σύνθεση των μελών, συνεπάγεται αυτόματα (θέση εξ ολοκλήρου μηχανιστική) και προλεταριακή ηγεμονία, πράγμα που προσέκρουε αντικειμενικά στους όρους πρόσληψης και (υπ)ανάπτυξης του μαρξισμού στην Ελλάδα. Για το λόγο αυτό. το αποτέλεσμα αυτής της οργανωτικής πολιτικής δεν ήταν η ενίσχυση του κόμματος αλλά η αποδυνάμωση του και μάλιστα στην κρίσιμη στιγμή της απαρχής του εμφυλίου. Τα μέλη του κόμματος από 450.000 την εποχή της απελευθέρωσης (Οκτώβρης Δεκέμβρης '44) θα μειωθούν μέσα σ' ένα χρόνο εντυπωσιακά. Τον Οκτώβρη του 1945, όταν πραγματοποιείται το 7ο Συνέδριο, το ΚΚΕ αριθμεί μόνο 45.000 μέλη! (Chiclet, 1987). (Βλ. πίνακα και διάγραμμα 1). Μετά την απελευθέρωση δηλαδή, το κόμμα στερείται περίπου 400.000 μέλη! Από αυτά υπολογίζεται ότι 2025.000 διαγράφηκαν, 100.000 εξοντώθηκαν (φυσικά ή ψυχικά) ενώ 250.000 πέρασαν «δια οίας» στο ΑΚΕ (ο.π.).21 Αποτέλεσμα της παραπάνω έκβασης είναι η «αποκατάσταση» της εργατικής υπαλληλικής υπεροχής όπως ενδεικτικά φαίνεται στην κοινωνική σύνθεση του 7ου Συνέδριου (πίνακας στην υπ. 22). Δυστυχώς για το ΚΚΕ επειδή η προλεταριακή ηγεμονία και γραμμή δεν είναι ποσοτικό πρόβλημα, η μηχανιστική και γραφειοκρατική αποκατάσταση στην κοινωνική σύνθεση του κόμματος οδήγησε τελικά στη διάλυση του. Έτσι η 2η Ολομέλεια (Φλεβάρης 1946) και η Πανελλαδική Οργανωτική Σύσκεψη (Απρίλης 1946) θα θέτουν σαν πλάνο στρατολογίας τις 100.000 μέλη23 (πίνακας 1).
3. Το τέλος του ΕΑΜ σαν μέτωπο στη βάση (υποκατάσταση του Ε AM από το ΚΚΕ 1945-1949).
Ας επιστρέψουμε όμως για λίγο στο ζήτημα της μαζικοποίησης του ΚΚΕ στην δεύτερη περίοδο της κατοχής. Η μαζικοποίηση έχει σαν αποτέλεσμα την τάση «μετάλλαξης» του ΕΑΜ, από πρωτότυπο μαζικό μέτωπο βάσης σε κόμμα· μετάλλαξη που καταργούσε την αυτονομία του μετώπου και των μαζικών μετωπικών οργανώσεων (άμεση δημοκρατία, λαϊκή πρωτοβουλία κλπ.). Η ραγδαία μαζικοποίηση του ΚΚΕ λειτούργησε αντικειμενικά σαν υποκατάσταση του ΕΑΜ (σαν μαζικού μετώπου όασης) από το Κόμμα: η προτεραιότητα μεταφέρθηκε στην ενίσχυση του κόμματος σαν ιδιαίτερου μηχανισμού και αποσπάσθηκε από την βάση. Μετά την απελευθέρωση λοιπόν, το ΕΑΜ χάνει σιγά σιγά τον χαρακτήρα του μετώπου δόσης, δεν έχει δηλαδή πλέον το ίδιο το μέτωπο το ρόλο του μαζικού οργανωτή των κοινωνικών αγώνων, η φυσιογνωμία του αναιρείται. Μεταβάλλεται σε διακομματική ενότητα κορυφής. Εδώ βρίσκεται και η πρώτη διαφοροποίηση της πολιτικής εκπροσώπησης του ΕΑΜικού μπλοκ: κατά την διάρκεια της Κατοχής το αχανές κοινωνικό μπλοκ που συγκροτείται βρίσκει την πολιτική τον εκπροσώπηση και αποκρυστάλλωση στο ευρύ και πολύμορφο δίκτυο των μαζικών ΕΑΜικών οργανώσεων. Η πολιτική εκπροσώπηση της λαϊκής κοινωνικής συμμαχίας είναι το ΕΑΜ (με βασικό βέβαια μοχλό το ΚΚΕ). Είναι η φιγούρα του «ΕΑΜίτη» που πρυτανεύει. Μετά την Απελευθέρωση αντίθετα, το ρόλο αυτό θα αναλαμβάνει όλο και πιο ανοιχτά το ΚΚΕ (και το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας ΑΚΕ, που όμως είναι μια τεχνητή κατασκευή). Η πολιτική της ενίσχυσης του Κόμματος με την ραγδαία μαζικοποίηση, θα συνεισφέρει ώστε η κοινωνική ΕΑΜική συμμαχία με την πολυμορφία της και της διαταξικότητά της να «εσωτερικευθεί» μέσα στο ΚΚΕ. Μ' αυτή την έννοια μιλάμε για «μετάλλαξη» του μετώπου σε κόμμα (υποκατάσταση του ΕΑΜ από το ΚΚΕ)24.
Έχοντας υπόψη αυτό το γεγονός μπορούμε να κατανοήσουμε το αποτέλεσμα που σε τελική ανάλυση και αντικειμενικά είχε η οργανωτική πολιτική «αποκατάστασης της εργατικής υπεροχής»: θέτοντας εκτός Κόμματος πλατειά λαϊκά μη εργατικά στρώματα (αγρότες, γυναίκες κ.λπ.) όχι μόνο διαρρήγνυε τις σχέσεις εκπροσώπησης που είχε μαζί τους, αλλά ταυτόχρονα υπέσκαπτε την ίδια την κοινωνική Εαμική συμμαχία.
Στην περίοδο του εμφυλίου 19461949, ο χαρακτήρας του ΚΚΕ ως κόμματος τροποποιείται σημαντικά: \ Την περίοδο 1947-1949 το ΚΚΕ βρίσκεται στην παρανομία. Η λειτουργία του κόμματος έχει υπαχθεί στις προτεραιότητες του ένοπλου αγώνα. Η μεγάλη μάζα των κομματικών μελών επανδρώνει τον Δ.Σ.Ε. ενώ οι παράνομες οργανώσεις των πόλεων και της υπαίθρου έχουν πολιτικά και οργανωτικά (3η Ολομέλεια 1947) τεθεί υπό την καθοδήγηση του*. Η έκβαση βέβαια αυτού του αγώνα είναι γνωστή. Η διάλυση του 194849 είναι οριστική.
4. To KKE ως κομματική μορφή στην περίοδο 1949-1967.
Επαρκή στοιχεία για τα κομματικά μέλη στην περίοδο μετά το 1949 δεν υπάρχουν. Μιλάμε πάντα για το ενεργό κομματικό δυναμικό που δουλεύει έστω και στην παρανομία και όχι βέβαια για το σύνολο των κομμουνιστών που βρίσκονται στις φυλακές, εξορίες ή στο εξωτερικό. Ο Π. Νεφελούδης υπολογίζει το συνολικό αριθμό των μελών του κόμματος το 1956 σε 30.000 μέλη «... το πολύ, εκ των οποίων πολλές χιλιάδες ήταν στην Ελλάδα - φυλακή, εξορία, παρανομία ή σε αδράνεια» (Νεφελούδης. 1974, σ. 311). Μια άλλη εκδοχή (και αυτή αισιόδοξη) υπολογίζει τα μέλη σε 11.500, αρχές 1956, από τα οποία 5.500 στις παράνομες οργανώσεις και 6.000 συνολικά στην ΕΔΑ (4.500 δούλευαν στην ΕΔΑ και 1.500 μέλη στην συνδικαλιστική δουλειά, στα σωματεία κλπ.) (Γούσιας, χ.χ. τόμος Β' σελ. 125128). Πάντως, η ΚΟΑ, σύμφωνα με την ομολογία του ίδιου του Μπαρτζιώτα, αριθμεί το 1954. 120 στελέχη!27 Είναι σαφές, ότι στη δεκαετία που ακολούθησε τη συντριβή καμιά σοβαρή πολιτική άρα και οργανωτική παρουσία του ΚΚΕ δεν υπήρξε. Για τον λόγο αυτό άλλωστε και η ηγεσία του ΚΚΕ θα οδηγηθεί στην απόφαση της 8ης Ολομέλειας του 195828. Το ΚΚΕ παραμένει ουσιαστικά διαλυμένο μέχρι το 1958, οπότε διαλύεται και τυπικά. Σύμφωνα με την απόφαση της 8ης Ολομέλειας οι ανύπαρκτες πολιτικά έτσι κι αλλιώς, κομματικές οργανώσεις καταργούνται και τα μέλη τους περνάνε στην ΕΔΑ: ''. Μετά από την διάλυση (και τυπικά) του ΚΚΕ και σ' ολόκληρη την περίοδο 1958-1965 η ΕΔΑ θα αποτελέσει το μοναδικό μαζικό κόμμα της Αριστεράς. Ιδιαίτερα μετά το '62 θα αναδειχθεί στο κατ' εξοχήν κόμμαοργανωτή των μαζών ξεπερνώντας τον αρχικό χαρακτήρα της εκλογικής μηχανής για τον οποίο είχε συγκροτηθεί"'. Εγγράφεται έτσι αντικειμενικά - από την δυναμική της κίνησης των μαζών και από την συγκυρία - η τάση μετασχηματισμού της ΕΔΑ σε επαναστατικό κόμμα. Η προοπτική αυτή προφανώς περιθωριοποιούσε την υπερβατική ηγεσία Κολιγιάννη. Για να εξασφαλίσει εκ νέου τον έλεγχο πάνω στην ΕΔΑ ανατρέπει με την 8η ολομέλεια του 1965 την προηγουμένη απόφαση του 1958 και επαναφέρει το ζήτημα δημιουργίας ενός αριθμού ιδιαίτερων ομάδων του ΚΚΕ μέσα στο πλαίσιο της ΕΔΑ. τα λεγόμενα «κομματικά στηρίγματα»11. Η ανασυγκρότηση των «παρανόμων» κομματικών οργανώσεων που προέβλεπε δεν θα γίνει. Τα μέλη του ΚΚΕ σύμφωνα με τις ομολογίες του ίδιου του Κολιγιάννη (και άλλων) το 1965 θα είναι μερικές δεκάδες ενώ τις παραμονές της δικτατορίας (Απρίλης 1967) δεν θα ξεπερνούν μερικές εκατοντάδες (σύμφωνα με τα στοιχεία που συγκεντρώσαμε 100-600)32. Μόνη επιτυχία αυτής της πολιτικής θα αποβεί τελικά η υπονόμευση της ΕΔΑ.
5. Η διάρρηξη των σχέσεων εκπροσώπησης του ΚΚΕ και η ιστορική διάλυση της συγκεκριμένης κομματικής μορφής.
Οι λανθασμένες πολιτικές επιλογές του ΚΚΕ και η αποκρυστάλλωση τους στην οργανωτική πολιτική της περιόδου 1943-1946 θα έχουν τελικά ένα και μόνο αποτέλεσμα. Οι σχέσεις εκπροσώπησης που διαμόρφωσε το ΚΚΕ με το επαναστατικό ΕΑΜικό κοινωνικό μπλοκ στην περίοδο της κατοχής (ιδιαίτερα στην πρώτη φάση της) θα διαρρηχθούν οριστικά (ιστορικά)13. Η όξυνση της ταξικής πάλης, και η κρατική (και παρακρατική) τρομοκρατία είναι ο σημαντικότερος παράγοντας αλλά σίγουρα όχι ο αποκλειστικός γι' αυτό το γεγονός. Τα τεράστια πολιτικά και οργανωτικά «λάθη»'4 της τριετίας 1943-1946 έχουν σαν αποτέλεσμα ένα μεγάλο μέρος των μελών και των στελεχών του ΚΚΕ να απομακρυνθούν από το Κόμμα οριστικά. Η ήττα στην ένοπλη σύγκρουση και η θέση εκτός νόμου του ΚΚΕ με τον 509 του 1947. θα ολοκληρώσουν την ιστορική διάλυση τον ΚΚΕ.
Το ΚΚΕ. ως μαζικό κόμμα, όπως συγκροτήθηκε στην περίοδο 1941 1947 δεν θα ξαναυπάρξει στην μεταπολεμική περίοδο παρά μόνο στην μεταπολίτευση, μετά το 1974 (ως ΚΚΕ και ΚΚΕεσ. Η περίοδος 1949 1974, δηλαδή μια περίοδος 25 χρόνων είναι στην ουσία περίοδος ασυνέχειας (ανυπαρξίας) της συγκεκριμένης κομματικής μορφής.. Το ΚΚΕ σ' αυτήν την περίοδο δεν είναι ουσιαστικά παρά η ηγετική ομάδα και ένας εμβρυώδης παράνομος κομματικός μηχανισμός. Αυτό το ζήτημα είναι καθοριστικό για μια σειρά θεμάτων: 1. για τον χαρακτήρα της ΕΔΑ 2. για την υλική βάση της διάσπασης τον '68 και τους όρους με τους οποίους θα γίνει το ανανεωτικό εγχείρημα 3. Για τον χαρακτήρα και την φυσιογνωμία του σημερινού ΚΚΕ (1974-1987) και τέλος 4. Για την πολιτική εκπροσώπηση του ηττημένου ΕΑΜικού κοινωνικού μπλοκ σ' ολόκληρη την μετεμφυλιακή περίοδο.
Η διάρρηξη των σχέσεων εκπροσώπησης του ΚΚΕ με τις κοινωνικές συνιστώσες του ΕΑΜικού συνασπισμού, ιδιαίτερα με τους αγρότες αλλά και με άλλες λόγω των ιστορικών (και οργανωτικών) λαθών όπως αναφέρθηκε προηγούμενα θα αποδειχθεί οριστική. «Μετά τη συντριβή του κινήματος Εθνικής Αντίστασης και την ήττα του εμφυλίου, εκδηλώνεται μια βαθιά κρίση εμπιστοσύνης μεγάλου μέρους κομμουνιστών και αριστερών απέναντι στο ΚΚΕ. Σημαντικές δυνάμεις εργαζομένων μαζών, που ως το 1945 ακολουθούσαν το ΚΚΕ κι αναγνώριζαν σ' αυτό τη μόνη πολιτική δύναμη με επαναστατικό σοσιαλιστικό προσανατολισμό, απομακρύνονται βαθμιαία από τις γραμμές και τις παρυφές του. Δεν πρόκειται ωστόσο για απομάκρυνση από τους στόχους των οποίων ήταν φορείς το ΚΚΕ και η Εαμική αντίσταση. Το ρήγμα στις σχέσεις μεγάλου τμήματος λαϊκών μαζών με το ΚΚΕ δεν μπορεί από μόνο του να καταλύσει τους ιστορικούς δεσμούς του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος με τις λαϊκές δυνάμεις». (Μπριλλάκης 1980, σελ. 127, υπ. ΧΒΓΜ). Επειδή λοιπόν το ΚΚΕ σ' ολόκληρη τη μετεμφυλιακή περίοδο δεν θα κατορθώσει να επανακτήσει την πολιτική εκπροσώπηση του ΕΑΜικού μπλοκ παρά μερικά (και πάντα μέσω της ΕΔΑ), το κενό εκπροσώπησης των λαϊκών μαζών που εγγράφεται είναι σημαντικό, θα αποτελέσει την υλική κοινωνική βάση για την ανάδυση του πολιτικού φαινομένου του «Κέντρου» και της ηγεμονίας που θα κερδίσει σε βάρος της Αριστεράς, θα έχει όμως σημαντικές επιπτώσεις και στη μεταπολιτευτική περίοδο... Όσο για το «ρήγμα» που αναφέρει ο Α. Μπριλλάκης, η κρίση του '56 και κυρίως η αναπάντεχη (για την Αριστερά) δεύτερη ήττα της δικτατορίας θα το καταστήσουν πλέον ολοκληρωτικό.
6. Η ΕΔΑ σαν συνέχεια της συγκεκριμένης κομματικής μορφής του ΚΚΕ.
- «Λοιπόν την ΕΔΑ την καβαλήσαμε, της αλλάξαμε τα φώτα, αυτό το στοιχειώδες εύρος που είχε δεν μας έφτανε. Αρχίσαμε λοιπόν να κάνουμε φράξιες μέσα στην ΕΔΑ. Και συνέβαινε το εξής τραγελαφικό και γελοίο φαινόμενο: να συνεδριάζουμε εδώ σαν ΕΔΑίτες, και να πηγαίνουμε μετά στο διπλανό γραφείο και να ξανασυνεδριάζουμε για τα ίδια πράγματα, με την ίδια γλώσσα, τα ίδια πρόσωπα, σαν κομμουνιστές».
Χρόνης Μίσσιος, Ρήξη 23-24, Απρίλης 1986
Είπαμε προηγούμενα ότι το ΚΚΕ μόνο μερικά θα εκπροσωπήσει μετεμφυλιακά το ΕΑΜογενές μπλοκ και πάντα μέσω της ΕΔΑ. Δεν μπορούμε στα πλαίσια αυτής της ανάλυσης να θέσουμε το πρόβλημα της σχέσης ΕΔΑ ΚΚΕ, το ελληνικό «παράδοξο» του κομματικού δυϊσμού της Αριστεράς: «της ύπαρξης (δηλαδή) δύο κομμάτων για την αυτή πολιτική ιδεολογική και κοινωνική πραγματικότητα» (Ελεφάντης 1978α)*. Μπορούμε όμως να συγκρατήσουμε ότι η πολιτική του ΚΚΕ απέναντι στην ΕΔΑ μετά το '65, που συνοπτικά περιγράψαμε πριν, είχε ένα και μόνο αποτέλεσμα: την υπονόμευση της ΕΔΑ, την ακύρωση της τάσης μετασχηματισμού της σε επαναστατικό κόμμα, που είχε τεθεί αντικειμενικά, από τα πράγματα (χωρίς βέβαια να έχει προδιαγραφεί και η τελική της κατάληξη). Έτσι στην περίοδο της πολιτικής κρίσης 1965-1967, περίοδο κατακόρυφης όξυνσης της ταξικής πάλης και ενω η διαδικασία επιβολής της δικτατορίας έχει τεθεί σε κίνηση, η ΕΔΑ δεν θα κατορθώσει να ανταποκριθεί στα καθήκοντα που η ίδια η δυναμική των μαζών έχει διαμορφώσει.
Η ουσιαστική ανάπτυξη της ΕΔΑ σε οργανωτικό επίπεδο συντελέσθηκε κυρίως μετά την περίοδο 1961-6217. Τον Ιούλιο του 1964η Α' Πανελλαδική Οργανωτική Συνδιάσκεψη καθόρισε την περίοδο Αύγουστος '64 - Ιούλιος '65 σαν χρονιά οικοδόμησης του Κόμματος. Το στοχοδιάγραμμα της Α' Συνδιάσκεψης περιλάμβανε την ενίσχυση των Οργανώσεων Βάσης, τον διπλασιασμό των μελών, την συμμετοχή στις κομματικές διαδικασίες, την ανάδειξη νέων πολιτικών στελεχών, την αύξηση της κυκλοφορίας των κομματικών εντύπων (ΑΥΓΗ, Δημοκρατική Αλλαγή, Ελληνική Αριστερά). Τα αποτελέσματα σε αριθμητικό επίπεδη είναι εντυπωσιακά: η ΕΔΑ από 20.000 μέλη που αριθμούσε το 1961 (η ν. ΕΔΑ δεν ξεπερνούσε (αρχές '63) σύμφωνα με την Κατερίνα Μαρτέν τις 45.000 μέλη) θα φθάσει τέλη του 1964 σε 67.000 μέλη για να γνωρίσει στο τέλος του '66 τη πιο μεγάλη ακμή της με 93.000 μέλη38. (βλ. διάγραμμα 1). Η ενίσχυση της ΕΔΑ είναι εντυπωσιακή και στις μάζες της εργατικής τάξης που έχει μεταναστεύσει στην Δ. Ευρώπη3 '. Η ανάπτυξη της ΕΔΑ στηρίχθηκε σε τρία βασικά μέτωπα στρατολόγησης: τους εργατοϋπαλλήλους, τις γυναίκες και τους νέους κάτω των 30 ετών. Παρά όμως την επιτυχία του οργανωτικού πλάνου (97,5%) όλες οι εκθέσεις οργανωτικής δουλειάς δείχνουν ότι η ΕΔΑ δεν κατάφερε να ξεπεράσει την κατάσταση γενικής χαλαρότητας που χαρακτήριζε τη δουλιά της*1. Βέβαια στις συνθήκες της ήττας και του μετεμφυλιακου κράτους, όπως θα δούμε και παρακάτω δεν είναι καθόλου προφανής η έννοια του «μέλους». Κυρίως στην ύπαιθρο αλλά και στις πόλεις οι συνθήκες της τρομοκρατίας, των καταναγκασμών κλπ. δεν επέτρεπαν την ανάπτυξη μιας «κομματικής» ζωής ανάλογης με αυτήν της μεταπολιτευτικής νομιμότητας.
Η ΕΔΑ αναλαμβάνει να συνεχίσει με φθίνοντα όμως τρόπο την εκπροσώπηση εκείνου του τμήματος του ΕΑΜογενούς λαϊκού μπλοκ που παρέμεινε πιστό στο ΚΚΕ και μετά την ήττα. Η ΕΔΑ δεν θα διευρύνει τις προσβάσεις της στις καινούργιες μετεμφυλιακές γενιές. Έτσι το πρόβλημα της «ανανέωσης» της κομματικής ηλικίας θα εμφανίζεται συνεχώς σαν βασικό «οργανωτικό» καθήκον41. Πρόκειται στην ουσία για τον «σκληρό πυρήνα» αυτού του μπλοκ, όπως αποδεικνύει τόσο η κοινωνική σύνθεση των μελών της ΕΔΑ, όσο και η κατανομή της εκλογικής της δύναμης. Στον πίνακα 3 παραθέτουμε την κοινωνική σύνθεση των δύο συνεδρίων που πραγματοποίησε η ΕΔΑ (19591962) και στον πίνακα 4 την εκλογική επιρροή της Αριστεράς στην Β' Πειραιά. (Η Β' Πειραιά αποτελεί ιστορικά και σήμερα την κατεξοχήν εργατική περιοχή του λεκανοπεδίου Αττικής). Η σύγκριση στην κοινωνική σύνθεση των μελών της προδικτατορικης ΕΔΑ (όπως αποτυπώνεται στα συνέδρια) με την αντίστοιχη της κομμουνιστικής αριστεράς (ΚΚΕ, ΚΚΕεσ.) στη μεταπολίτευση και η σύγκριση στην εκλογική επιρροή προδικτατορικά και στη μεταπολίτευση (στο παράδειγμα της Β' Πειραιά) δείχνει ένα και το αυτό συμπέρασμα. Η ΕΔΑ όχι μόνο εκφράζει - σχεδόν «αποκλειστικά» μέχρι την εμφάνιση της ΕΚ και «μερικά» μετά το 1961 - την ΕΑΜογενή εργατική τάξη αλλά και σαν κόμμα είναι σαφώς πιο προλεταριακό στην κοινωνική σύνθεση και στην εκλογική επιρροή από ό,τι το ΚΚΕ στη μεταπολίτευση (Για το ΚΚΕεσ. δεν τίθεται προφανώς θέμα)42. Ήδη από την προδικτατορική περίοδο η διάρρηξη της σχέσης εκπροσώπησης ανάμεσα στην εργατική τάξη (τόσο την ΕΑΜογενή όσο και την ανασύνθεση της) και στο ΚΚΕ ΕΔΑ έχει προχωρήσει σε σημαντικό βαθμό όπως δείχνει η μετατόπιση των εργατικών στρωμάτων προς το «Κέντρο». (Βλέπε πίνακα). Στην μεταπολίτευση το «ρήγμα» ανάμεσα στο ΚΚΕ, κληρονόμο του παραδοσιακού κομμουνιστικού κορμού, και στην εργατική τάξη (που είναι ένα «καινούργιο» κοινωνικό υποκείμενο) θα διευρυνθεί.
Στον ρόλο του εκφραστή του ΕΑΜικού πυρήνα η ΕΔΑ είναι πράγματι η συνέχεια του ΚΚΕ σαν μαζικό κόμμα43. Είναι το κόμμα στο οποίο εντάσσονται οι κομμουνιστές που έχουν παραμείνει μετά την ήττα, που αποφυλακίζονται ή επιστρέφουν από την εξορία44. Το γεγονός αυτό αποκρύπτεται σχετικά λόγω της συμμετοχής διαφόρων αριστερών και δημοκρατικών προσωπικοτήτων (Πασαλίδης. Μ. Κύρκος κλπ.) στις κορυφές της χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι υπήρχαν πράγματι αυθεντικά «σοσιαλιστικά» ή δημοκρατικά ρεύματα στους κόλπους της4 '.
Αν και αποτελεί το μοναδικό μαζικό κόμμα της προδικτατορικής πολιτικής σκηνής (ούτε η ΕΡΕ, ούτε η ΕΚ έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά)4 '1 εν τούτοις διαφέρει ριζικά από το ΚΚΕ της κατοχικής και μετακατοχικής περιόδου. Η ΕΔΑ χαρακτηρίζεται από μια χαλαρή
οργανωτική διάρθρωση στους κοινωνικούς χώρους - μιλάμε βέβαια για την περίοδο μετά το '62 διότι μέχρι τότε είναι και λειτουργεί ουσιαστικά σαν εκλογικός μηχανισμός κορυφής. Το χαρακτηριστικό αυτό δεν είναι προφανώς χωρίς επιπτώσεις στη μορφή των σχέσεων εκπροσώπησης που διαμορφώνει με τα κοινωνικά της ερείσματα. Η σημασία του θα αναδειχθεί στην κρίση εκπροσώπησης των Ιουλιανών. Αυτό το γνωστό σαν «εδαϊτικό πνεύμα» βέβαια δεν είναι παρά μια από τις (ιδεολογικές) συνέπειες της ήττας και της συντριβής47. Η χαλαρότητα αυτή είναι περισσότερο χαρακτηριστική στη μορφή και στη φυσιογνωμία που έχει αποκτήσει η Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη (Λέσχες, Βιβλιοθήκες, πολιτιστικές εξορμήσεις κλπ.)*.
Η ΕΔΑ δεν υπήρξε ποτέ ένας συνασπισμός κομμουνιστικών σοσιαλιστικών και αριστερών ρευμάτων όπως πίστευε η μεγαλύτερη μερίδα της ηγεσίας της. Ιστορικά στην Ελλάδα δεν υπήρξε ποτέ διάσπαση του εργατικού κινήματος σε σοσιαλδημοκρατικό και κομμουνιστικό ρεύμα όπως συνέβη στην Ευρώπη. Στην Ελλάδα το εργατικό κίνημα υπήρξε εξαρχής ενοποιημένο υπό την καθοδήγηση του ΚΚΕ. Ο ηγεμονικός ρόλος του ΚΚΕ μέσα στο ΕΑΜικό κίνημα θα διευρύνει και θα εμπεδώσει αυτή την τάση, δεν θα αφήσει έδαφος για την απήχηση τέτοιων ρευμάτων μέσα στο εργατικό και λαϊκό κίνημα.
Πάνω σ' αυτό το ιδεολογικό και κοινωνικό υπέδαφος θα αναπτυχθεί μετά την ήττα η ΕΔΑ. που σαν μαζικό κόμμα είναι η νέα μορφή του (ηττημένου) ΚΚΕ. Με αυτήν την έννοια η ΕΔΑ δεν αποτέλεσε ουσιαστικά ποτέ την υπέρβαση του κομμουνιστικού κινήματος. Δήλωνε συνασπισμός χωρίς να είναι. Η «ιδιομορφία» της ΕΔΑ έγκειται αλλού. Στα διαφορετικά χαρακτηριστικά που διαμόρφωσε σαν συγκεκριμένη κομματική μορφή λόγω της ήττας (αμυντισμός, κοινοβουλευτισμός, λεγκαλισμός, χαλαρότητα). Το όνειρο λοιπόν του Τολιατι δεν έγινε πραγματικότητα στην Ελλάδα όπως ο ίδιος πίστευε. Η άποψη του για την ΕΔΑ ήταν μια καθαρή φαντασίωση που προσπαθούσε να δικαιώσει τη στρατηγική μετεξέλιξης του ΙΚΚ μεταπολεμικά. Ο Μ. Γλέζος παραθέτει την άποψη του Τολιατι σε μια πρόσφατη συνέντευξη του (Γλέζος 1986)48 ": «Μας είπε: «Στην Ελλάδα έχετε δημιουργήσει ένα κόμμα, την ΕΔΑ, που χρόνια επιδιώκουμε να δημιουργήσουμε και δεν πετυχαίνουμε. Φυλάξτε την σαν την κόρη των ματιών σας».
(Ερ.) Και τι εννοούσε ο Τολιατι ακριβώς;
(ΜΓ) Μα νομίζω ότι δεν χρειάζονται εξηγήσεις, για όποιον ξέρει τις προσπάθειες που έκανε το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας και προσωπικά ο Τολιάτι να συγχωνευτούν το ΚΚΙ και το Σοσιαλιστικό Κόμμα σ' ένα ενιαίο κόμμα. Προσπάθειες που δυστυχώς τις απόρριπτε το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας.»
Οι ρίζες όμως του ελληνικού ευρωκομουνισμού βλάστησαν στο έδαφος της συντριβής. Γι αυτό ακριβώς η ΕΔΑ δεν κατάφερε να ηγηθεί της πολιτικής «εκπροσώπησης του λαϊκού μπλοκ, όπως πέτυχε π.χ. το ΙΚΚ - που αν και δεν είχε «μετεξελιχθεί» διατηρούσε την εκπροσώπηση των λαϊκών μαζών - και υποκλίθηκε στο «Κέντρο».
7. Η στρατηγική του ΚΚΕ στη μετεμφυλιακή περίοδο («η θεωρία των σταδίων») και η διάσπαση του ιστορικού προγράμματος του ΕΑΜ: Από τη «Λαοκρατία» στην «Αλλαγή».
«Η νέα στρατηγική γραμμή του ΚΚΕ αποφεύγει να κάμει χρήσιν της λέξεως "επανάστασις". Χρησιμοποιεί τον όρο "ΑΛΛΑΓΗ"».
Τι πρέπει να γνωρίζωμεν δια το ΚΚΕ
Αρχηγείον Βασιλικής Χωροφυλακής
τμήμα εθνικής Ασφαλείας, Αθήνα, 1957
Η (ιστορική) ήττα και διάλυση του ΚΚΕ ως μαζικό κόμμα άφησε ορφανή την πολιτική εκπροσώπηση του μεγαλύτερου μέρους του ΕΑΜικού μπλοκ στη μετεμφυλιακή περίοδο. Το ΚΚΕ σ' ολόκληρη την περίοδο αυτή δεν θα κατορθώσει να επανακτήσει αυτήν την εκπροσώπηση παρά μερικά (δια μέσου της ΕΔΑ). Εγγράφεται δηλαδή ένα μόνιμο και σημαντικό κενό εκπροσώπησης των λαϊκών μαζών τουλάχιστον μέχρι το 1961. (Ίδρυση Ένωσης Κέντρου). Το κενό αυτό θα αποτελέσει την υλική κοινωνική βάση γιο. την ανάδυση του ελληνικού πολιτικού φαινομένου του «Κέντρου». Σ' αυτές τις δύο ιδεολογικές και πολιτικέ; συνθήκες (ήττα και διάλυση του ΚΚΕ) θα προστεθεί και μια τρίτη, η οποία σ' ένα βαθμό οφείλεται στις προηγούμενες αλλά είναι επίσης απόρροια γενικότερων εξελίξεων στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα (20ο Συνέδριο ΚΚΣΕ).
Η συνθήκη αυτή εκφράζεται με την διάσπαση του ιστορικού προγράμματος τον ΕΑΜ, δηλαδή του προγράμματος του «εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα και της λαοκρατικής λύσης του ελληνικού προβλήματος»4 '. Η προπολεμική στρατηγική των σταδίων, κάτω από την ανάπτυξη της ταξικής πάλης στην δεκαετία του '40 και την ντε φάκτο συγκρότηση της λαϊκής εξουσίας στην Ελεύθερη Ελλάδα που έλυνε το ζήτημα της εξουσίας, είχε ουσιαστικά καταργηθεί και αποσιωπηθεί5 ". Μετά την συντριβή της επανάστασης και την οριστική απομάκρυνση του ζητήματος της εξουσίας στην πρώτη μετεμφυλιακή δεκαετία (19501960). το πρόβλημα του προγράμματος, της στρατηγικής και τακτικής ξανατίθεται. Σημείο καμπής σ' αυτήν τη διεργασία θα αποτελέσει το 1956. Ας παρακολουθήσουμε όμως πρώτα τη συζήτηση που διεξάγεται μέσα στο ΚΚΕ. Στην πρώτη μετεμφυλιακή περίοδο 1950-1954 (από την 3η Συνδιάσκεψη, Οκτώβρης 1950 ως την 4η ολομέλεια, Δεκέμβρης 1953 και το σχέδιο προγράμματος - αρχές 1954), η στρατηγική του ΚΚΕ προσδιορίζει τον χαρακτήρα της επανάστασης στην Ελλάδα σαν σοσιαλιστικό'1. Μάλιστα για πρώτη φορά το 1950 (στο κλείσιμο της συζήτησης της 7ης ολομέλειας), σε κομματικό ντοκουμέντο ο Ν. Ζαχαριάδης θα υποστηρίξει ότι «(...) εμείς κάτω από ορισμένες συνθήκες μπορούμε ν' αποφύγουμε και το ξεχωριστό στάδιο, όπως έμπαινε στην 8η ολομέλεια (δηλαδή του 1934), του αστικοδημοκρατικού μετασχηματισμού». (Ειδική έκδοση των υλικών της 7ης ολομέλειας, σελ. 180, Βλαντάς 1976)52. Αυτή η στρατηγική αρχίζει να αποσύρεται με τη στροφή που πραγματοποιείται και με την παρέμβαση του ΚΚΣΕ από το 1954. Στην 5η ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (Δεκέμβριος 1955) αποκρυσταλλώνεται για πρώτη φορά. Το μίνιμουμ πρόγραμμα κωδικοποιείται επίσης για πρώτη φορά με τον όρο Αλλαγή. (Ο όρος αυτός είχε χρησιμοποιηθεί προηγούμενα από την ΕΠΕΚ στις εκλογές του 1950 αμέσως μετά τον εμφύλιο αλλά και το ΚΚΕ το 1951)".
Η επισημοποίηση όμως αυτής της στροφής θα γίνει με την αποπομπή της Ζαχαριαδικής ηγεσίας στην βη «πλατειά» ολομέλεια του 1956 (Μάρτης) με την άμεση παρέμβαση του ΚΚΣΕ, και των άλλων «αδελφών» κομμάτων και στην 7η ολομέλεια (Φλεβάρης 1957) με την «προγραμματική διακήρυξη του ΚΚΕ προς τον ελληνικό λαό», όπου γίνεται αποδεκτή η θεωρία των σταδίων και περιγράφεται το πρώτο στάδιο της επαναστατικής διαδικασίας το «εθνικό αντιϊμπεριαλιστικό, δημοκρατικό», Η Εθνική Δημοκρατική Αλλαγή>4 ". Το 8ο «Συνέδριο», του ΚΚΕ το 1961 απλά θα την αποδεχθεί και θα την επικυρώσει*. Το πρόγραμμα του ΕΑΜ έχει διασπαστεί. Δεν έχει πια τη λογική του «ενιαίου προτσές» μετάβασης πάνω στο οποίο υπακούει η σχέση «άμεσων τακτικών στόχων» - στρατηγικής. Η επαναστατική διαδικασία «σταδιολογείται», οι αποφασιστικές «στιγμές» της αποσυνδέονται η μια από την άλλη.
Στο σημείο αυτό είναι αναγκαία μια βασική διευκρίνηση: η υλοποίηση ενός αυθεντικού κομμουνιστικού προγράμματος για την ελληνική κοινωνία συνιστούσε μια πρωτογενή τάση του ΕΑΜικού προγράμματος της Λαϊκής Δημοκρατίας. Τίποτα δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι το πρόγραμμα αυτό θα απέκλειε την αστική ιδεολογία για το Κράτος και την ανασυγκρότηση της καπιταλιστικής παραγωγής («ανοικοδόμηση»), θα έλυνε οριστικά το πρόβλημα της σοσιαλιστικής μετάβασης.
Ο κομμουνισμός συνιστούσε απλώς μια τάση του λαϊκοδημοκρατικού προγράμματος, την επικράτηση της οποίας θα έκρινε καθοριστικά η κίνηση των μαζών. Το πρόβλημα της ηγεμονίας στο ΕΑΜικό πρόγραμμα παρέμενε ανοικτό. Ένα «πολιτικό πρόγραμμα» δεν είναι απλώς και μόνο το διακηρυκτικό κείμενο (ή τα κείμενα): είναι κυρίως η τάση που κυριαρχεί και που καθορίζεται από την κίνηση των μαζών προς μια ορισμένη κατεύθυνση. Είναι προφανώς διαφορετικό πράγμα η μπροσούρα του Δ. Γληνού «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ»ή το πρόγραμμα της Λαϊκής Δημοκρατίας του 7ου Συνεδρίου του ΚΚΕ (1945) και άλλο πράγμα η υλική βιωμένη εμπειρία και δυναμική των μαζών (η ΕΑΜική Επανάσταση δηλαδή) που ξεπερνούσε και την ηγεσία του ΕΑΜ και τα οράματα του ΚΚΕ (π.χ. τα έμβρυα της λαϊκής εξουσίας δεν προβλέπονταν πουθενά στο αρχικό πρόγραμμα του ΕΑΜ). Συνιστά καθαρό ιδεαλισμό κατά τη γνώμη μας να προσπαθεί κανείς να διαμορφώσει άποψη για την ηγεμονία στο ΕΑΜικό πρόγραμμα μέσα απλώς από τα διάφορα ιδεολογικά κείμενα, παραγνωρίζοντας το γεγονός ότι αν μη τι άλλο το λαϊκοδημοκρατικό πρόγραμμα έθετε το ζήτημα της εξουσίας ως εξουσία των μαζών.
Η Εθνική Δημοκρατική Αλλαγή, το πρόγραμμα της οποίας υιοθέτησε και η ΕΔΑ στην Α' Πανελλαδική Συνδιάσκεψη της (1956), θα αποτελέσει τη στρατηγική της Αριστεράς για ολόκληρη την μεταπολεμική περίοδο. Είναι η μήτρα και για τη στρατηγική της αριστεράς στην μεταπολίτευση, όχι μόνο της κομμουνιστικής (ΚΚΕ, ΚΚΕεσ.) αλλά και του ΠΑΣΟΚ που θα υιοθετήσει το βασικό της σχήμα. Οι νέες αυτές κατευθύνσεις, όπως είναι γνωστό είναι απότοκες της γενικότερης στρατηγικής που εγκαινιάζει το 20ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ. Η στρατηγική αυτή που θεμελιώνεται πάνω στις αρχές της ειρηνικής συνύπαρξης, στην εκτίμηση για τη δυνατότητα του αργού, σταδιακού και ειρηνικού περάσματος στο σοσιαλισμό θα υιοθετηθεί από τα περισσότερα κομμουνιστικά κόμματα. Η προοπτική της σοσιαλιστικής επανάστασης και της κοινωνικής ανατροπής αποσυνδέεται λοιπόν από τα άμεσα κοινωνικά και πολιτικά αιτήματα των εργαζομένων. Η σύνδεση που είχε πραγματοποιηθεί ντε φάκτο την περίοδο της κατοχής στο πρόγραμμα του ΕΑΜ (εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας + λαοκρατική λύση), αίρεται. Χωρίς να μπορούμε να θέσουμε το ζήτημα της κρίσης του 1956 και των αποτελεσμάτων της στην μετέπειτα εξέλιξη του ΚΚΕ, στεκόμαστε στο σημείο της στρατηγικής στροφής που συντελείται. Πρόκειται στην ουσία για τη θεωρητικοποίηση μιας στρατηγικής που διευκολύνεται από τις διεθνείς εξελίξεις - το 20ο Συνέδριο και την ενσωμάτωση στην «εθνική πολιτική σκηνή των δυτικοευρωπαϊκών ΚΚ αντίθετα με την προπολεμική εκτός κράτους παρουσία τους - που όμως έχει αρχίσει να διαμορφώνεται και στην Ελλάδα λόγω της ήττας από πιο πριν. Αμέσως μετά την ήττα του ΔΣΕ (Αύγουστος 1949), η 8η Ολομέλεια (Οκτώβρης 1949) που αποφασίζει σταμάτημα του ένοπλου αγώνα και «το πέρασμα στους οικονομικούς και πολιτικούς αγώνες», διατυπώνει τα βασικά σημεία του μίνιμουμ προγράμματος της μετεμφυλιακής περιόδου57.
Το γεγονός αυτό σε συνάρτηση με την οργανωτική διάλυση του κόμματος (που αφήνει χωρίς πολιτική εκπροσώπηση τις λαϊκές μάζες) οδηγεί στην διαφοροποίηση της ελληνικής πολιτικής σκηνής μεταπολεμικά σε σχέση με τις υπόλοιπες δυτικές χώρες. Στη δυτική Ευρώπη, η απώλεια της ιστορικής ευκαιρίας της Απελευθέρωσης για τη σοσιαλιστική προοπτική (κυρίως Γαλλία, Ιταλία) και η ήττα του εργατικού κινήματος και των κινημάτων της Αντίστασης, χωρίς όμως την καταστροφή τους (πολιτική ή φυσική όπως συνέβη στην Ελλάδα) οδήγησε στην διαμόρφωση του μαζικού ρεφορμιστικού ΚΚ, ώριμα ενταγμένου στον εθνικό κορμό, αλλά και δεν άφησε κενό εκπροσώπησης των λαϊκών μαζών. Δεν επέτρεψε έτσι την εμφάνιση ενός «ενδιάμεσου» πολιτικού σχηματισμού. Στην Ελλάδα αντίθετα, η ήττα και η ολοκληρωτική συντριβή του εργατικού και λαϊκού κινήματος, η διάλυση του ΚΚΕ και η πολιτική του χρεωκοπία δημιουργεί την κοινωνική προϋπόθεση για ένα τέτοιο «ενδιάμεσο» σχηματισμό, που θα πάρει την ονομασία «Κέντρο». Το γιατί τελικά θα πάρει τη μορφή του «Κέντρου» και όχι της σοσιαλδημοκρατίας θα το εξηγήσουμε στα επόμενα. Η ΕΔΑ δεν θα καταφέρει παρά συγκυριακά και εν μέρει να εκπροσωπήσει το ηττημένο ΕΑΜικό λαϊκό μπλοκ. Η κίνηση των μαζών θα αναζητήσει μετά την συντριβή μια άμεση αλλά και εφικτή πολιτική λύση, μια «μίνιμουμ» λύση που θα αποσυνδέσει το λαϊκοδημοκρατικό πρόγραμμα του ΕΑΜικού μπλοκ από τις άμεσες προτεραιότητες. Όπως εξηγεί και ο Α. Μπριλλάκης αντικειμενική αυτή εξέλιξη «Προσέφερε το έδαφος για την εμφάνιση άλλων ιδεολογικών ρηγμάτων στο «χώρο» που σχεδόν μονοπωλιακά εξέφραζε το ΚΚΕ ως το 1945. Τα ρεύματα αυτά μένουν για αρκετά χρόνια χωρίς σταθερή πολιτική έκφραση και προσδιορίζουν σε μεγάλο βαθμό τη ρευστότητα του κεντρώου δημοκρατικού χώρου κατά την πρώτη μετεμφυλιακή δεκαετία. Πολιτικά αιτήματα και κοινωνικές διεκδικήσεις που παραδοσιακά είχαν σαν κύριο υποστηρικτή και βασικό εκπρόσωπο το ΚΚΕ, θα υιοθετηθούν βαθμιαία από άλλες δημοκρατικές δυνάμεις. Ταυτόχρονα όμως, τα αιτήματα αυτά θα ενταχθούν σε μια εντελώς διαφορετική στρατηγική από το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό. Μακροπρόθεσμα έχει ανοίξει ο δρόμος για μια συνεχή ανακατάταξη των δυνάμεων στην πολιτική σκηνή, Ανατακατάξη που έχει κύριο ζητούμενο τη συγκρότηση του κεντρώου χώρου σαν «αντίπαλου δέους» για την Δεξιά. Και βασικό χαρακτηριστικό την αποσύνδεση των άμεσων κοινωνικοπολιτικών αιτημάτων του λαού (που φορέας τους θα αναδειχθεί τελικά ο συνασπισμός της Ένωσης Κέντρου) από τη σοσιαλιστική προοπτική - που εξακολουθεί να έχει σαν φορέα της το ΚΚΕ, δια μέσου της ΕΛΑ.» (Μπριλλάκης 1980, σελ. 130).
Η τάση αυτή που αναδείχθηκε αυθόρμητα σαν αποτέλεσμα της ήττας δρήκε τη θεωρητική της δικαίωση και διευκολύνθηκε από τη γενικότερη στροφή του παγκόσμιου Κομμουνιστικού κινήματος.
«- Αύριο μπορεί να πρέπει να ξαναπάρουμε τα όπλα. Κάτω, περιμένουν από μας.
- Κάτω πού;
- Στην Ελλάδα. (...)
Κανείς δεν περιμένει τίποτα από σας, Αχιλλέα.
«Κάτω» κοιτάζουν πως να γιατρέψουν μόνοι τις πληγές τους. «Κάτω» θένε να καταφέρουνε να ξανασηκώνουνε το κεφάλι ψηλά, σιγά -σιγά, χωρίς όπλα. «Κάτω» το μόνο που ζητάνε είναι να μπορούν άφοβα ν' απλώσουν το χέρι τους σ' ένα ξύλινο κουτί με μια σχισμή και να ρίξουν εκεί ένα φάκελο που θα 'χει μέσα ένα χαρτί διπλωμένο στα τέσσερα» (Αλκή Ζέη, από το βιβλίο «η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα», Κέδρος 1987).
Σημειώσεις
1. Βλέπε για το θέμα αυτό θ. Χατζή (1977) το πρώτο κεφάλαιο: «η εποποιία της κομματικής ανασυγκρότησης» του Α' τόμου, ιδιαίτερα την υποενότητα: «Το κομμουνιστικό κόμμα» σελ. 52-57.
2. Τον Ιούνη του 1945, δηλαδή ενάμισυ χρόνο αργότερα στην 12η ολομέλεια, τα εργατικά μέλη συνολικά στο κόμμα θα είναι μόνο 18%.
3. Βλέπε για το πρόβλημα αυτό την κριτική του θ. Χατζή, τόμος 2, σελ. 3854.
4. Η άποψη του θ. Χατζή για το οργανωτικό πρόβλημα στον δεύτερο τόμο: 4850, 270 273, 279 281, 344 348. Στην 3η Συνδιάσκεψη του 1950, μετά την ήττα, ο Ζαχαριάδης κάνοντας τον απολογισμό της περιόδου εκείνης ανέφερε σχετικά: «Στα χρόνια της χιτλεροφασιστικής κατοχής και του πρώτου ένοπλου αγώνα στην οργανωτική ανάπτυξη και την οργανωτική πολιτική του ΚΚΕ έχουμε να παρατηρήσουμε δύο πράγματα.
Πρώτο: Το κόμμα παίρνει μια θυελλώδη ανάπτυξη. Στην ανάπτυξη αυτή δεν τηρούνται οι μπολσεβίκικες αρχές για την εισδοχή μελών στο Κόμμα, για τον έλεγχο, το κανόνισμα (ρεγουλάρισμα στην ανάπτυξη του Κόμματος). ·
Δεύτερο: Δε γίνεται καμιά οργανωμένη και μελετημένη προσπάθεια για να «χωνεύει» ομαλά, να αφομοιώνει οργανικά το Κόμμα τις καινούργιες εκατοντάδες χιλιάδες μέλη, που δέχεται στις γραμμές του. Αντίθετα, αντί το Κόμμα να αφομοιώνει τα νέα τον μέλη, χάνει το Κόμμα το πρόσωπο τον μέσα στη μάζα, παρατηρείται μια πορεία «αυτοδιάλνσης» του Κόμματος μέσα στη μάζα. Το Κόμμα «διαλύεται» μέσα στη μάζα και χάνει έτσι και το «χρώμα» τον και τα κύρια συστατικά τον» (υπ. ΧΒΓΜ). (Ζαχαριάδης 19506).
5. Την οργανωτική πολιτική του ΚΚΕ μπορούμε να παρακολουθήσουμε κατά χρονολογική σειρά στα παρακάτω κομματικά ντοκουμέντα:
1). Απόφαση για την διάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς (Ιούνης 1943) όπου τίθεται για πρώτη φορά το καθήκον της μαζικοποίησης (ΚΚΕ (4), σελ. 173). Αποσπάσματα από την εισήγηση του Ιοβαννίδη παραθέτει ο θ. Χατζής, τόμος 2 σελ. 43 και εξής.
2) Οργανωτική απόφαση του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ που δημοσιοποιείται με την εγκύκλιο αρ. 4 της 2.11.1943 στο εσωκομματικό δελτίο «Οργανωτής» (Χατζής, τόμος 2, σελ. 271 273). Παρουσιάζεται το νέο οργανωτικό μοντέλο (μετατροπή των πυρήνων σε ΚΟΒ κλπ.).
3) Εισήγηση του Γ. Ζεύγου και πολιτική απόφαση της 10ης Ολομέλειας (Γενάρης 1944). Αποτελεί έναν πρώτο απολογισμό της περιόδου 1941 43 και της δράσης του κόμματος.
4) Άρθρο του Β. Μπαρτζιώτα στην ΚΟΜΕΠ (1945), επίσης την σειρά άρθρων του ίδιου που δημοσιεύει στην ΚΟΜΕΠ το 1943. Βλέπε σχετικά Μπαρτζιώτας (1984), σελ. 106.
5) Απόφαση της 11ης ολομέλειας για την οργανωτική ανάπτυξη, Απρίλης 1945. (ΚΟΜΕΠ, τεύχος Ιούνη 1945, σελ. 356 και Επίσημα Κείμενα, τόμος 5, σελ. 380).
6) Εισήγηση, τελικός λόγος του Ν. Ζαχαριάδη, απόφαση της 12ης ολομέλειας, Ιούνης 1945. (Ζαχαριάδης (1945α), Δέκα Χρόνια, σελ. 265 314). Για πρώτη φορά σημειώνεται το πρόβλημα της «αλλοίωσης» της ταξικής σύνθεσης.
7) Εισήγηση και τελικός λόγος Ν. Ζαχαριάδη στο 7ο Συνέδριο. Οκτώβρης 1945, (Ζαχαριάδης (19456) και (1945γ). Τομή στην οργανωτική πολιτική του κόμματος. (Η σημασία της εξετάζεται αναλυτικά παρακάτω).
8) Απόφαση του ΠΓ. 16 Δεκέμβρη 1945 για τα «τρέχοντα οργανωτικά ζητήματα». Αναγνωρίζεται η αποκοπή της καθοδήγηση; από τη βάση και η γραφειοκρατικοποίηση του κόμματος.
9) Άρθρο του Ζήση Ζωγράφου για τα οργανωτικά ζητήματα, ΚΟΜΕΠ Νοέμβριος 1945.
Για την περίοδο 1946 49 θα αναφερθούμε στα επόμενα.
6. «Να κάνουμε οργανωτική προσαρμογή σύμφωνα με την ειδική εγκύκλιο του πολιτικού γραφείου. Το ΚΚΕ, κόμμα μαρξιστικό, προσαρμόζει την οργανωτική του διάρθρωση πάνω στις πολιτικές του επιδιώξεις (...)
Η αφομοίωση των καινούργιων μελών είναι το βασικότερο, το φλέγον εσωκομματικό πρόβλημα. Στο κόμμα μπήκαν χιλιάδες μέλη και πρέπει από την ποσότητα να περάσουμε στην ποιότητα.»
Για το «πέρασμα» αυτό προτείνονται τα εξής «μέτρα»:
1) Ανάπτυξη της συνοχής και της μονολιθικότητας του κόμματος, 2) Βαθιά κατανόηση της κομματική: γραμμής, 3) Εξασφάλιση γερών καθοδηγήσεων στις κομματικές οργανώσεις. 4) θεωρητική κατάρτιση των μελών, 5) Επαγρύπνηση. (!)
Ιδιαίτερα τονίζεται από την ίδια εισήγηση η ανάγκη να τραβηχτούν στο κόμμα οι διανοούμενοι, οι γυναίκες, η νεολαία και οι αξιωματικοί.
Βλέπε επίσης το άρθρο του Β. Μπαρτζιώτα (1945), σελ. 160174, που ήταν άλλωστε από τους βασικούς εγκεφάλους αυτής της οργανωτικής αναπροσαρμογής.
7. «Πάνω από 50.000 καινούρια μέλη έχουμε στο Κόμμα μας απ' τη σύγκληση της 10ης Ολομέλειας και δώθε. Έτσι ο συνολικός αριθμός των κομματικών μας μελών ξεπερνάει πια τις δυόμισι εκατοντάδες χιλιάδες» (υπ. ΧΒΓΜ)
«Συνδιάσκεψη των οργανώσεων μας», ΚΟΜΕΠ, φ. 2627, Μαής Ιούνης 1944, σελ. 803, όπου παρουσιάζονται τα αποτελέσματα των συνδιασκέψεων που ακολούθησαν την 10η ολομέλεια. (Βλ. πίνακα 1 και διάγραμμα 1)
8. Σ' αυτόν τον αριθμό φαίνεται να συγκλίνουν οι περισσότερες εκτιμήσεις: Νεφελούδης 1974, Παπαπαναγιώτου 1974, Χατζής 1977, (ο οποίος στην τελευταία σελίδα του έργου του (τόμος 3, σελ. 486) αναφέρει τον αριθμό 400.000) Κούνδουρος 1978, Σάρλης 1975, Λαζαρίδης 1985, Chiclet 1987.
9. Η απόφαση μάλιστα θεωρεί σημαντικό να δημιουργηθούν γύρω από τα καθοδηγητικά όργανα του κόμματος «γερά επιτελεία ειδικών συνεργατών, που να κατέχουν τα οικονομικά, πολιτικά, αγροτικά κλπ. προβλήματα της χώρας» Γιατί «Μόνο με τον τρόπο αυτό θα ξεπεραστούν οι αδυναμίες θα εξαλειφθεί η ρηχή, πρόχειρη και αβασάνιστη αντιμετώπιση των διαφόρων ζητημάτων. Και μόνον έτσι οι κομματικές αποφάσεις, αποτέλεσμα συστηματικής παρακολούθησης και επιστημονικής μελέτης, θα είναι ικανοποιητικές, σοβαρές και σωστές.» («Η οργανωτική ανάπτυξη και η προσαρμογή της οργανωτικής πολιτικής του ΚΚΕ στις σημερινές απαιτήσεις της δουλειάς, ΚΟΜΕΠ, αρ. 38, Ιούνης 1945, σελ. 357).
10. Η θέση αυτή θα καταγραφεί και στην απόφαση της ολομέλειας: Η ολομέλεια τονίζει τον εξαιρετικά σοβαρό κίνδυνο που απειλεί το κόμμα από την αλλοίωση της κοινωνικής του σύνθεσης, (υπ. κειμένου) (...) Μια ριζική αλλαγή και βελτίωση στον τομέα αυτόν επιβάλλεται για το σύντομο μέλλον και πρέπει ν' αφορά τόσο τα μέλη όσο και τα κατώτατα, κατώτερα, μεσαία και ανώτερα κομματικά στελέχη.» 312.
Στην εισήγηση του στο 7ο Συνέδριο, ο Ζαχαριάδης διαπιστώνει «βελτίωση»;
«Στους μήνες από τη 12η Ολομέλεια και δω, έχουμε κάποια βελτίωση στην κοινωνική κομματική μας σύνθεση, θα πρέπει να τη συνεχίσουμε, κυρίως σε ό,τι αφορά την προώθηση και ανάδειξη ηγετικών εργατικών στελεχών μέσα στο κόμμα.» Ζαχαριάδης (19456), σελ. 57.
Ο Β. Μπαρτζιώτας, θα αναγνωρίσει αυτό το λάθος 40 χρόνια αργότερα, βλ. Μπαρτζιώτας, (1984), σελ. 19.
11. «Για την κομματική οργάνωση στο χωριό ένα μόνο πράγμα μπορεί να ειπωθεί: Η επιτακτική ανάγκη της πολιτικής ενότητας στο χωριό επιβάλλει όλα δίχως καμιά εξαίρεση τα μέλη μας που είναι αγρότες είτε έχουν σχέση με το χωριό και τα προβλήματα του να πάνε στην ενιαία πολιτική οργάνωση της αγροτιάς, το ΑΚΕ. Έτσι πραγματοποιούμε το ενιαίο κόμμα της λαϊκής δημοκρατίας στο χωριό, που θα πρέπει να το θεωρούμε σαν πρόδρομο του ενιαίου πανελλαδικού κόμματος της λαϊκής δημοκρατίας. Εφ' όσον όλα τα κόμματα του ΕΑΜ συμφωνήσουν, είμαστε έτοιμοι να πραγματοποιήσουμε την ΕΑΜική πολιτική ενότητα μέσα σε ένα ενιαίο κόμμα, το ΕΑΜικό Κόμμα της Ελλάδας που θα 'χει για πρόγραμμα του το πρόγραμμα του ΕΑΜ, δηλ. τη λαϊκή δημοκρατία.» (Ζαχαριάδης 19456. σελ. 58).
12. Είναι ενδεικτική η κριτική που κάνει στο ΚΚΕ ο Ηλίας Τσιριμώκος από την πλευρά της Ένωσης Λαϊκής Δημοκρατίας Σοσιαλιστικού Κόμματος (ΕΛΔΣΚΕ).
«Η μεγάλη καθυστέρηση των λαϊκών μαζών που κάνει ένα μέρος τους να είναι θύμα της αντιδραστικής προπαγάνδας είναι όπως είπαμε στο εποικοδόμημα. Αυτό δεν το προσέξαμε αρκετά στο παρελθόν. Και δεν προσπαθήσαμε, φεύγοντας απ' την πρωτοποριακή απομόνωση, να ρθούμε αρκετά κοντά τους· δεν διαλέξαμε τις καλύτερες μέθοδες, να τις διαφωτίσουμε, να τις κερδίσουμε" [υπ. 6. Απόδειξη πως το ΚΚΕ στην απόφαση της 12ης Ολομέλειας - για να κερδίσει τις αγροτικές μάζες - ξαναγυρίζει στο μηχανικό (υπ. HT) μέσο της δημιουργίας «Αγροτικού» Κόμματος.]» Τσιριμώκος (1945).
13. Οι διατυπώσεις του Ζαχαριάδη στην Π.Ο. Σύσκεψη, 6 μήνες μετά, είναι αποκαλυπτικές για τις αντιστάσεις αυτές. Ο Ζαχαριάδης παραδέχεται ότι: «Στο ζήτημα αυτό υπάρχει γενική υποτίμηση. Αυτό που ειπώθηκε, ότι ύστερα από τη διάλυση των Κομματικών οργανώσεων ξοφλήσαμε με τους αγρότες και το αγροτικό κίνημα, δημιουργεί κίνδυνο. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αρνητικής δουλειάς μας έδωσαν τα Χανιά. Στο όνομα της μη μηχανικής εφαρμογής της απόφασης οι σύντροφοι εκεί διατηρούν ακόμα τις κομματικές δυνάμεις στο χωριό (...).» (Ζαχαριάδης. 1946. σελ. 8). Επίση;:
«8. Σχετικά με την απόφαση της 12ης Ολομέλειας και του 7ου Συνεδρίου για την πολιτική ενότητα στο χωριό και τη συμβολή τοι· ΚΚΕ προς την κατεύθυνση αυτή, το Πολιτικό γραφείο (απόφαση της 1βης του Δεκέμβρη 1945) διαπίστωσε ότι δεν είχε πάντα κατανοηθεί σωστά και είχε συχνά εφαρμοστεί μηχανικά. Στο ζήτημα αυτό εξακολουθεί να υπάρχει και τώρα μια γενική υποτίμηση. Ορισμένες καθοδηγήσεις εφαρμόζοντας την απόφαση διάλυσαν τις κομματικές οργανώσεις στο χωριό, έπαυσαν όμως να δείχνουν ενδιαφέρον για τη συγκέντρωση και βοήθεια των δυνάμεων της λαϊκή; δημοκρατία; μέσα το αγροτικό κόμμα. (υπ. ΧΒΓΜ). Άλλες, πολύ λίγες αυτές, εξακολουθούν να διατηρούν τις κομματικές οργανώσεις στο χωριό της μη μηχανικής εφαρμογής της απόφασης του πολιτικού γραφείου (...). Η ανάγκη να σχηματισθεί μέσα το χωριό μια μεγάλη πολιτική δύναμη, που σε συμμαχία με τη δύναμη της εργατικής τάξης και τον εαμικό λαϊκό όγκο θα συντελέσει και αυτή αποτελεσματικά στην πάλη για την επιβίωση ενάντια στην τρομοκρατία και τον μοναρχοφασισμό. για τη δημοκρατία και την ανεξαρτησία είναι επιτακτική και οι κομματικές καθοδηγήσεις πρέπει να μελετήσουν τον τρόπο, που θα μπορέσουν καλύτερα βοηθώντας όσο μπορούν το Αγροτικό Κόμμα της Ελλάδας και σε στενή συνεργασία μαζί του. να προωθήσει τη δουλειά στο σοβαρό αυτόν τομέα «(Συμπεράσματα της Π.Ο.Σ., στο ΚΚΕ (3). σελ. 42).
14. Πολύ αργότερα, το 1961 στο 8ο Συνέδριο. το ΚΚΕ θα αναγνωρίσει έμμεσα τη διάρρηξη αυτή:
«Στην αγροτιά μετά την ήττα του 1949 έγιναν πολιτικές μετατοπίσεις. Τα πιο εύπορα στρώματα της και πολλοί μεσαίοι αγρότες υπό την επήρεια του αντικομμουνισμού και των ψυχώσεων του εμφυλίου πολέμου έδοσαν πίστη στις δημαγωγικές διακηρύξεις των κυβερνήσεων της Δεξιάς. Ένα άλλο μέρος ακολούθησε τα κόμματα του Κέντρου. Τέλος, ένα τρίτο έμεινε σταθερά προσανατολισμένο προς την Αριστερά.» ΚΚΕ, 8ο Συνέδριο, σελ. 81 στο ΚΚΕ (6).
15. «(...) Πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα στην απόφαση η σχέση μας με τις οργανώσεις των νέων. σύντροφοι. Έχουμε σε πολλές οργανώσεις χιλιάδες μέλη του κόμματος νέους, ταυτόχρονα μέλη των οργανώσεων αυτών της νεολαίας (ΣΣ. των μετωπικών). Ουσιαστικά έχουμε ξανακάνει την ΟΚΝΕ. Μέσα στο κόμμα (π.χ. λέμε οι «νέοι κομμουνιστές» της Αθήνας. Πειραιά κλπ.). Αυτό δεν είναι σωστό. Την ΟΚΝΕ την διαλύσαμε για να κάνουμε μια ενιαία οργάνωση της ελληνικής νεολαίας. (...) Κατά συνέπεια οι νέοι μέλη του κόμματος πρέπει να παν εκεί και να μην είναι μέσα στο κόμμα. Αυτό δεν πρέπει να τους πειράξει. Αν υπάρχει ένας που δε θέλει, θα μείνει στο κόμμα. Οι άλλοι οι πολλοί που είναι στο κόμμα και κάνουν δουλειά στις διάφορες οργανώσεις της νεολαίας, θα παν εκεί στις οργανώσεις της νεολαίας και θα μείνουν εκεί, δεν θα μπαινοβγαίνουν στο κόμμα και δε θα πολιτικοποιούν περισσότερο από ό,τι χρειάζεται τις οργανώσεις αυτές, θα κάνουν πλατειά δημοκρατική δουλειά στην νεολαία.» (Ζαχαριάδης, 19456. σελ. 91).
16. Ζαχαριάδης, (19456), σελ. 84.
17. 6 μήνες αργότερα, ο Ζαχαριάδης διαπιστώνει ότι: «Αν πάρει κανείς υπόψη του τα αποτελέσματα που έχουμε ως τα τώρα. πρέπει να πει ότι η δουλειά μας στις μεγάλες πόλεις καρκινοβατεί. Αν πάμε έτσι τότε σίγουρα θα έρθουμε στο 8ο συνέδριο με όχι καλά αποτελέσματα. Η Στερεά κάνει καλή δουλειά. Η Καβάλα στέκει καλά (35%) [ΣΣ. εννοεί ποσοστά συμμετοχής των γυναικών στο κόμμα]. Το ίδιο η Έδεσσα (38%) και η Βέροια (42%). Καλύτερα πάει η Νάουσα με 42.4%.» Ζαχαριάδης. 1946. σελ. 8.
18. «Επαγγελματίες (...) Οι εκλογές όμως έδειξαν ότι στα στρώματα αυτά η αντίδραση έχει ακόμα δύναμη. Επίσης ότι τα στρώματα αυτά στις κρίσιμες περίοδες, όπως η σημερινή, παρουσιάζουν δισταγμούς και ταλαντεύσεις, πράγμα που μας υποχρεώνει να δουλέψουμε πιο εντατικά για να καλυτερέψουμε τις θέσεις μας μέσα στα σύμμαχο αυτά στρώματα.» (Ζαχαριάδης, σελ. 11. Επίσης Ιωαννίδης. 1946, σελ. 33 και Συμπεράσματα, σελ. 45). 19. Ο Κούνδουρος (1978. σελ. 63 και 106) υπολογίζει τους δηλωσίες οε 45.(XX).
1) «Η Ολομέλεια (12η) θεωρεί αναγκαίο όπως μέσα στις καινούριες συνθήκες, ύστερα από τον εθνικοαπελευθερωτικό πόλεμο και τον αγώνα του Δεκέμβρη, το κόμμα ξαναεξατάζει συγκεκριμένα και ατομικά το ζήτημα των δηλωσιών στην 4η Αυγούστου, που ξαναμπήκαν στο ΚΚΕ. Η επανεξέταση αυτή πρέπει να γίνει μέσα στα πλαίσια που βάζει η κομματική ηθική τάξη και επαναστατική κομματικότητα». ΚΚΕ, (4), σελ. 313
2) «Το ζήτημα των δηλώσεων το ξανάβαλε η 12η Ολομέλεια και νομίζω σωστά. Το ζήτημα αυτό είναι για το ΚΚΕ ζήτημα ηθικής τάξης. Δήλωση μετανοίας που γίνεται γιατί το θέλει ο εχθρός, είναι δήλωση προδοσίας. Και οι προδότες δεν έχουν θέση μέσα στο ΚΚΕ.» Ζαχαριάδης. 19456 στο ΚΚΕ (2) σελ. 57)
3) Βλ. επίσης το ψήφισμα του 7ο Συνεδρίου ΚΚΕ (9). 127.
4) 6 μήνες μετά, η γραμμή αυτή φαίνεται ότι δεν προχώρησε και γι' αυτό ο Ζαχαριάδης ξαναθέτει το πρόβλημα στην πανελλαδική οργανωτική σύσκεψη (Απρίλης 1946):
«(...) πρέπει να πραγματοποιήσουμε την απόφαση του συνεδρίου για τους δηλωσίες. Έχω τη γνώμη ότι η Οργάνωση της Αθήνας κράτησε πολλούς. Αυτό δεν είναι σωστό. Εδώ πρέπει να τονιστεί ότι μόνο στο 8ο συνέδριο μπορούμε να βάλουμε άλλο ζήτημα σχετικά με τους δηλωσίες, όταν βρεθούν περιπτώσεις που δηλωσίες δούλεψαν καλά» (Ζαχαριάδης, 1946, σελ. 9). ΣΣ. Το 8ο Συνέδριο θα πραγματοποιηθεί 15 χρόνια μετά, το 1961, χωρίς κόμμα πια...
5) Αποκορύφωμα της παλινωδίας αυτής είναι η απόφαση της 3ης ολομέλειας (Οκτώβρης 1947) που αποφαίνεται τα εξής: «Η Ολομέλεια διαπιστώνει, ότι η απόφαση του 7ου Συνεδρίου για το ξεκαθάρισμα του ΚΚΕ απ' τους δηλωσίες της 4ης Αυγούστου και της 1ης κατοχής πραγματοποιήθηκε και αποφασίζει, ότι στο εξής οι κομματικές οργανώσεις μπορούν να δέχονται αιτήσεις για αποκατάσταση στο ΚΚΕ από πρώην δηλωσίες της πιο πάνω κατηγορίας, που με τα έργα τους και τις θυσίες τους απόδειξαν ότι ξαναπόχτησαν το δικαίωμα και την τιμή να γίνουν μέλη του ΚΚΕ.» Η αλλαγή της γραμμής δικαιολογείται έτσι:
«Η Ολομέλεια διευκρινίζει ότι δήλωση που γένηκε με γνώση τον Κόμματος, γιατί ο αγωνιστής έπρεπε να συνεχίσει τον αγώνα του θεωρείται παις δεν έγινε. Επίσης αγωνιστής που με δήλωση ξεγέλασε τον εχθρό και βγήκε στο βουνό για να προσφέρει τον εαυτό του στον αγώνα δεν θεωρείται δηλωσίας» (!!) (ΚΚΕ (9), 248).
20. «(...) μαζικό εργατικό κόμμα, όπως είναι το ΚΚΕ, πάει να πει όχι μόνο κόμμα με προλεταριακή υπεροχή στην κοινωνική του σύνθεση, μα και προλεταριακή αποφασιστική υπεροχή σ' όλη την ιεραρχία των στελεχών μας. Στο σημείο αυτό στεκόμαστε καλύτερα. Πάνω από'50% από τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής είναι εργάτες. Αυτό είναι καλό. Πρέπει όμως αυτό να εξασφαλιστεί σ' όλη τη σκάλα (...)» (Ζαχαριάδης, 19456, στο ΚΚΕ (4), σελ. 304).
Μια λιγότερο μηχανιστική άποψη είχε εκφράσει ο Ζήσης Ζωγράφος, (1945), ο οποίος και παραθέτει αναλυτικά στοιχεία για τις οργανώσεις Αθήνας Θεσσαλόνικης: «1. Οργάνωση Αθήνας. Είναι εργάτες στο γραφείο της επιτροπής πόλης: τα 50,5%, στην επιτροπή πόλης: τα 60%. Στις αχτίδικες της επιτροπές: τα 42,5%.
Στις αντιπροσωπείες για τις αχτίδικες συνδιασκέψεις: τα 45%, για τη συνδιάσκεψη Αθήνας: τα 37,3%. Στην αντιπροσωπεία της για το συνέδριο τα 66,6%. 2. Στην οργάνωση της Σαλονίκης: Τα εργατικά στελέχη στις κομματικές οργανώσεις βάσης είναι 52%, στις αχτίδικες επιτροπές τα 47%. Στην αντιπροσωπεία της για την συνδιάσκεψη της επιτροπής πόλης ήταν τα 50% και στην αντιπροσωπεία για το συνέδριο 60%». Ζωγράφος 1945, σελ. 1036.
21. Το τότε μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΑΚΕ, Γ. θανασέκος υπολογίζει μάλλον υπερβολικά τα οργανωμένα μέλη στα χωριά μέχρι το '47 σε 540.000 (1982, σελ. 137).
22. Στο 7ο Συνέδριο πήραν μέρος 223 σύνεδροι, 80% των οποίων είχαν ηλικία μεταξύ 1525 ετών. Η
κοινωνική τους σύνθεση δείχνεται στον παρακάτω πίνακα:
Πίνακας: Η κοινωνική σύνθεση του 7ου Συνεδρίου ΚΚΕ (Οκτώβρης 1945)
Εργάτες 54.0
διανοούμενοι 29.0
αγρότες 9.0
υπάλληλοι 8.0
Σύνολο 100.0 Πηγή: Chiclet (1987).
Όσον αφορά στη γεωγραφική προέλευση των συνέδρων: 55% προέρχονται από τη Μακεδονίαθράκη 20% από την Αθήνα Πειραιά 10% από τα νησιά
9% από τη Νότια Ελλάδα
6% από την Κεντρική Ελλάδα (ο.π.)
23. «Σχετικά με το πρόβλημα της στρατολογίας νέων μελών μέσα στο κόμμα. Έχω τη γνο';μη. σύντροφοι, ότι σήμερα δεν έχουμε ανάγκη από μαζική στρατολογία. Το κόμμα είναι μαζικό, επομένως από την άποψη αυτή πρέπει να σταθούμε στο σύνθημα, που έριξε η 2η Ολομέλεια, να φτάσουμε δηλ. στα 100.000 μέλη.» (Ιωαννίδης, 1946, σελ. 33) (υπ. ΧΒΓΜ)
Το ίδιο υποστηρίζει και ο Ζαχαριάδης: «Δεν έχουμε κανένα λόγο ν' ανοίξουμε τις πόρτες (...). Το πλάνο μας πρέπει να βάζει να φτάσουμε 100.000 μέλη. Όσο για τα εργοστάσια ένα ποσοστό 1015% στο σύνολο των εργατών είναι καλό.» (Ζαχαριάδης, 1946. σελ. 9).
Βέβαια τα διαθέσιμα στοιχεία είναι ενδεικτικά. Πιστεύουμε όμως ότι ανταποκρίνονται χονδρικά στην πραγματικότητα. Αυτήν την έλλειψη στοιχείων την επισημαίνει και ο ίδιος ο Ζαχαριάδης (όπ. σελ. 11).
«Στατιστική δεν υπάρχει μέσα στο κόμμα κι αυτό είναι πολύ καλό. Είναι μια βασική έλλειψη, που πρέπει να προσεχτεί από όλες τις οργανώσεις και να ξεπεραστεί. Σήμερα π.χ. δεν είμαστε σε θέση. με όαση στατιστικά στοιχεία, να μιλήσουμε για την οργανωτική κατάσταση του κόμματος.»
24. Ο Ζαχαριάδης, στο απόσπασμα που παραθέσαμε και πριν. αναγνωρίζει αυτήν την πραγματικότητα αλλά από τις συνέπειες της (της «αλλοίωσης»):
«(...) χάνει το κόμμα το πρόσωπο του μέσα στη μάζα. παρατηριέται μια πορεία «αυτοδιάλυσης» του Κόμματος μέσα σιη μάζα. Το Κόμμα «διαλύεται» μέσα στη μάζα και χάνει έτσι και το «χρώμα» του και τα κύρια συστατικά του» (Ζαχαριάδης 19506. σελ. 96).
25. Την οργανωτική πολιτική της περιόδου, από την πλευρά που μας αφορά, μπορούμε να παρακολουθήσουμε: 1) Στα ντοκουμέντα της Πανελλαδικής οργανωτικής σύσκεψης τον ΚΚΕ (1517 Απρίλη 1946), στο ΚΚΕ (3). 2) Στα έργα του Ν. Ζαχαριάδη: α) «Δέκα χρόνια πάλης» 19506, 6) Τα προβλήματα καθοδήγησης στο ΚΚΕ, 1952 και γ) άρθρα συγκεντρωμένα στον τόμο Συλλογή κειμένων, 1953, ανατύπωση 1987.
Μια πληρέστερη περιγραφή της δομής του ΔΣΕ περιέχεται στην κατάθεση «Φάνη» ταγματάρχη του Α2 γραφείου του γενικού αρχηγείου ΔΣΕ που είχε συλληφθεί το 1948 και «μίλησε». Η κατάθεση του κυκλοφορούσε από το Γενικό Επιτελείο Στρατού για ενημέρωση των αξιωματικών (Στο «Φάνης» 1986). 26. Βλ. 1) την 3η Ολομέλεια 1947 (Σεπτέμβρης).
2) την Απόφαση του 2ου Κλιμακίου του Π.Γ. της Κ.Ε. του ΚΚΕ (Δεκέμβρης 1947): «Κάθε μέλος του Κόμματος οπουδήποτε κι αν βρίσκεται, είναι στρατευμένος μαχητής του Δ.Σ.Ε. προσφέρει στον αγώνα μάχιμη στρατιωτικοπολεμική υπηρεσία, έχει όλες τις υποχρεώσεις και τα καθήκοντα του μαχητή του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας».
3) Γράμμα του Π.Γ. της Κ.Ε. του ΚΚΕ 9.12.47
4) Γράμμα του Π.Γ. της Κ.Ε. του ΚΚΕ 27.5.48 «η δουλειά του κάθε κομμουνιστή μέσα στις πόλεις πρέπει σήμερα να εξυπηρετεί απόλυτα τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας, το γενικό Αρχηγείο του Δ.Σ.Ε. Για να αναπτύξει τη δουλειά στις πόλεις δώρισε για κάθε μια απ' αυτές αξιωματικό Πολιτικό Επίτροπο. Ο Π.Ε. για την κάθε μια πόλη διευθύνει από την πλευρά του Δ.Σ.Ε. όλη τη λαϊκοδημοκρατική δουλειά. Αυτός είναι ο υπεύθυνος για τη πόλη του και μαζί με τους βοηθούς του που είναι αυτοί αξιωματικοί του Δ.Σ.Ε., πιάνει όλη τη δουλειά, όλους τους τομείς, σ' όλες τις μαζικές οργανώσεις.»
5) Προκήρυξη της Κ.Ε. του ΚΚΕ, 12.7.48
6) 4η Ολομέλεια της Κ.Ε. του ΚΚΕ, Ιούλης '48 στο ΚΚΕ (9). Επίσης «Φάνης» (1986).
27. Μπαρτζιώτας 1984, σελ. 415. «Τι είχε γίνει στην πραγματικότητα από τον Σεπτέμβρη του 1949 ως τον Απρίλη του 1954; Το πολιτικό Γραφείο παρέλαβε καθυστερημένα τις κομματικές μικροοργανώσεις που υπήρχαν, κυρίως στην Αθήνα Πειραιά. Τα στελέχη που έστειλε στην Ελλάδα, στηρίχτηκαν στον παράνομο μηχανισμό που υπήρχε, που σε ένα ορισμένο βαθμό ήταν διαβρωμένος. Νέος παράνομος τεχνικός μηχανισμός, δεν δημιουργήθηκε εξαρχής. Άλλωστε, αυτό ήταν και η βασική αιτία που πάθαμε το συγκεντρωτικό χτύπημα της ασφαλείας, το καλοκαίρι του 1955» Βλαντάς 1976, 40.
28. Ο Λ. Στρίγκος αρκετά χρόνια αργότερα θα χαρακτηρίσει τις οργανώσεις του ΚΚΕ πριν το 1958 «ελάχιστες, μετρημένες στα δάχτυλα (...) με ελάχιστα μέλη, χωρίς ουσιαστική επαφή με την εργατική τάξη και τους άλλους εργαζόμενους» (Ν. Κόσμος 5 1973, σελ. 98) στο Νεφελούδης 1974, σελ. 350).
29. «Όλοι οι κομμουνιστές και οι συμπαθούντες πρέπει να μπούνε στην ΕΔΑ για να δουλέψουν μέσα στις γραμμές της, για να την μετατρέψουν σε μαζικό κόμμα, ικανό να οργανώσει τις δυνάμεις και να καθοδηγήσει τον αγώνα της εργατικής τάξης, της αγροτιάς και των άλλων εργαζόμενων στρωμάτων.» Απόφαση της 8ης ολομέλειας Κ.Ε. του ΚΚΕ (Γενάρης 1958). Στο Δημητρίου 1975, τόμος Α. Η ολομέλεια του 1958 όπως επισημαίνει ο Δημητρίου αποτέλεσε δεύτερο, μετά την βη του 1956, σημαντικό ορόσημο στην πορεία του ΚΚΕ αυτής της περιόδου λύνοντας το βασικό πρόβλημα της οργάνωσης των δυνάμεων του ΚΚΕ στο εσωτερικό της χωρας. Βλέπε συνολικά για τις απόψεις που εκφράστηκαν ολόκληρο το κεφάλαιο: «Η 8η ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (1958). σελ. 110134. Επίσης Σολάρο 1975 σ. 212, Νεφελούδης 1974 σ. 324. Μπριλλάκης 1980, σ. 136.
30. «(...) πέρα από την ΕΔΑ δεν υπήρχε στην Ελλάδα στα χρόνια 195865, τίποτα άλλο σαν ιδιαίτερη οργάνωση κομμουνιστών, «ν εξαιρέσει κανείς τα περιορισμένα κομματικά στηρίγματα που περιλάβαιναν συνολικά 34 δεκάδες κομμουνιστών και που όχι μόνο δεν λειτούργησαν μα δεν μπορούσαν καν να ονομάσουν οργανώσεις του ΚΚΕ, μια και δεν εμφανίζονταν με το δικό τους ανεξάρτητο πολιτικά πρόσωπο και περιόριζαν τη δράση τους σαν φράξιες μέσα στην ΕΔΑ.» Γράμμα του Σταύρου Καρά στην Κ.Ε. του ΚΚΕ (25.11.1966) στο Δημητρίου 1975. σελ. 416.
31. Στην απόφαση για το οργανωτικό της 8ης Ολομέλειας (Φλεβάρης 1965) διαπιστώνεται ότι η νέα συγκυρία που έχει διαμορφωθεί στην Ελλάδα επιβάλει και επιτρέπει «την πιο δραστήρια, οργανωμένη αυτόνομη παρουσία του ΚΚΕ στη χώρα μας» και παρακάτω:
«Τα κομματικά στηρίγματα - οι κομματικές ομάδες δηλαδή, να επεκταθούν και στις άλλες πόλεις, στις συνοικίες μεγάλων πόλεων, σε βασικά εργοστάσια, σε όλους τους βασικούς τομείς και κρίκους της δουλειάς του κόμματος. (...) Οι κομματικές ομάδες πρέπει να λειτουργούν κάτω από ενιαία καθοδήγηση, κατά πόλη. περιοχή και πανελλαδικά». Δημητρίου 1954. 295.
Βλέπε συνολικά το κεφάλαιο: Η 8η ολομέλεια της Κ.Ε. του ΚΚΕ (1965) 221310.
32. Όπως ομολογούσε ο ίδιος ο Κολιγιάννης στην 8η Ολομέλεια του 1965: «Οι κομματικές ομάδες σα στηρίγματα κομματικά μέχρι και σήμερα, έχουν δημιουργηθεί μόνο σε πολύ περιορισμένα έκσταση. Η λειτουργία τον; είναι υποτυπώδης. Αυτό το υποτυπώδης, σύντροφοι είναι στην κυριολεξία, να μην το πάρετε ότι είναι τρόπος έκφρασης, (υπ. ΧΒΓΜ) στο Δημητρίου 1975. σελ. 235. Και 2 χρόνια αργότερα στην 10η Ολομέλεια (Γενάρης 1967): «... Τα μέλη του ΚΚΕ που ήταν οργανωμένα σε παράνομε; ομάδες σε ολόκληρη τη χώρα έφταναν όλα κι όλα μερικές δεκάδες το 1965 και καμιά εκατοστή το 1967. Ήταν σχεδόν όλοι τους κομμουνιστές παλιοί, από το 1940 τουλάχιστον, και μόνο 7% ήταν νέα μέλη. Περίπου οι μισοί απ' αυτούς ήταν στην Αθήνα, στον Πειραιά και στη Θεσσαλονίκη. Η Δέκατη Ολομέλεια λοιπόν διαπίστωσε την πλήρη ανυπαρξία οποιουδήποτε παράνομου οργάνου και οποιασδήποτε δραστηριότητας μέσα στις ένοπλες δυνάμεις», στο Σολάρο (1975, σελ. 220).
33. Δεν πρόκειται λοιπόν απλά και μόνο για «οργανωτική κρίση», και το ξεπέρασμα της όπως κατανοεί η ηγεσία του ΚΚΕ την διάρρηξη των σχέσεων εκπροσώπησης. Αξίζει να σταθούμε σε κάποιες διατυπώσεις της αποφασιστικής πανελλαδικής οργανωτικής σύσκεψης που συγκαλείται τον Απρίλη του 1946 όταν η ταξική πάλη έχει πάρει ήδη την μορφή της ένοπλης σύγκρουσης. Ένα χρόνο μετά την 12η Ολομέλεια και το 7ο Συνέδριο (Οκτώβρης 1945) ο Ν. Ζαχαριάδης συμπεραίνει ότι:
«α) Το κόμμα μας ξεπέρασε την οργανωτική του κρίση, θα μπορούσε όμως κανείς να ρωτήσει: μα είχαμε οργανωτική κρίση;
Αν πάρουμε τα βασικά οργανωτικά καθήκοντα, που έβαλε η 12η Ολομέλεια και το 7ο Συνέδριο: βελτίωση (sic!!) της κοινωνικής σύνθεσης, δηλωσίες, απόσπαση της καθοδήγηση; από τη βάση. εκκαθάριση του κόμματος, πρέπει να βγάλουμε το συμπέρασμα ότι κάτι σοβαρό έλειπε από το κόμμα. Αυτό σήμερα ξεπεράστηκε. Έχουμε καλή κομματική διάρθρωση, που δίνει τη βεβαιότητα ότι το κόμμα θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που μπαίνουν μπροστά του.» (!!) (Ζαχαριάδης. 1946. σελ. 12).
Ο Γ. Ιωαννίδης συμπληρώνει τα παραπάνω: «Πρώτα απ' όλα βοήθησε στην καλυτέρευση (sic!!) της κοινωνικής σύνθεσης, η διάλυση των κομματικών οργανώσεων για την πραγματοποίηση τη: πολιτική; ενότητας στο χωριό. Έτσι έφυγε η μάζα των αγροτών και η κοινωνική σύνθεση των μελών, που είναι μέσα στις πόλεις φυσικά άλλαξε (!)» Ιωαννίδης. ο.π.. σελ. 17.
Η απόφαση της σύσκεψης είναι περισσότερο αισιόδοξη από τις προηγούμενες διαπιστώσεις: «Το κόμμα, ξεκαθαρίζοντας τις γραμμές του, αντιμετώπισε σωστά το πρόβλημα των δηλωσιών καλυτερεύοντας σημαντικά την κοινωνική σύνθεση, εξασφαλίζοντας την κομματική διάρθρωση, που αποτελεί εγγύηση ότι θα μπορέσει, συνεχίζοντας την προσπάθεια του προς την κατεύθυνση αυτή ν' αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τα προβλήματα που μπαίνουν μπροστά του.» (σελ. 37).
Η χίμμαιρα της «οργανωτικής κρίσης» και του «ξεπεράσματος» της θα αποδεχτεί σύντομα και με τραγικό τρόπο.
34. Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για «λάθη» αλλά για το συνολικό πρόβλημα της ιστορικής συγχώνευσης του μαρξισμού με το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα, που θέτει όρια στην διαμόρφωση του κομμουνιστικού κινήματος και της ηγεσίας του.
35. «Το 1950 όπως το 1940, το ΚΚΕ δεν είναι παρά ένα παράνομο γκρουπούσκουλο χωρίς καμιά άμεση επιρροή στην ελληνική κοινωνία». Chiclet 1987 σελ. 273.
36. Είναι γεγονός ότι μετά τη διάσπαση του '68 και στη μεταπολίτευση, η εμπειρία της προδικτατορικής ΕΔΑ είναι βαθιά απωθημένη στα κομματικά ασυνείδητα. Αν εξαιρέσει κανείς τη συζήτηση που έγινε (ουσιαστικά μεταξύ στελεχών) στα πλαίσια του ΚΚΕ εσωτερικού μέσα στην δικτατορία (ΚΟΜΕΠ. Διάλογος, Αγώνας Παρισιού) και ελάχιστα κείμενα στη μεταπολίτευση, κάθε άλλο παρά έχει γίνει με μαρξιστικό τρόπο η αποτίμηση εκείνης της εμπειρίας.
Για το πρόβλημα αυτό βλέπε ενδεικτικά:
Επισκόπηση ντοκουμέντων τον ΚΚΕ και της ΕΔΑ (19491967) περιοδικό Διάλογο;. φύλο 1. Γενάρης Φλεβάρης 1972.
Εισήγηση Ν. Καρά: «Το ΚΚΕ και η ΕΔΑ στα χρόνια της δημοκρατικής αντίστασης 19501967». ΚΟΜΕΠ, 1973 Γενάρης Μάρτης, τεύχος 4. κομματικό φροντιστήριο.
Π. Δημητρίου: Η διάσπαση του ΚΚΕ, 1975.
Σταύρου Καρά: γράμμα στην ΚΕ του ΚΚΕ 25.11.1966. στο Δημητρίου 1975, 413452. Βλέπε επίσης Σολάρο 1975. Ζητήματα 1974. Νεφελούοης 1974, Βλαντάς 1976. Μιτριλλάχης 1980.
37. Την πορεία της ΕΔΑ μπορούμε να διακρίνουμε σε 4 βασικές περιόδους α) 1951 1954. β) 1954 1958. γ) 1958 1965. δ) 1965 1967. Στις πρώτες δυο περιόδους 1951 1958 η ΕΔΑ είναι απλά εκλογικός μηχανισμός. Με απαρχή το 1954 η πολιτική του ΚΚΕ αρχίζει να τροποποιείται, απορρίπτονται οι εκτιμήσεις για «επαναστατική κατάσταση», κύριος κίνδυνος τα κόμματα του κέντρου. Η ΕΔΑ προχωρά σε συνεργασία με τα κεντρώα αστικά κόμματα (Δημοτικές '54, Δημοκρατική Ένωση στις εκλογές του 1956). Η βη Ολομέλεια του 1956 θα αποτελέσει τομή στην πολιτική του ΚΚΕ και της ΕΔΑ. (Βλ. παρακάτω). Το 1958 η ΕΔΑ μετασχηματίζεται σε ενιαίο κόμμα ενώ το 24,5% των εκλογών σηματοδοτεί την κοινοβουλευτική ανασύνταξη του ΕΑΜογενούς λαϊκού μπλοκ, την πολιτική εκπροσώπηση του οποίου αναλαμβάνει η ΕΔΑ. Η τρίτη περίοδος είναι η βασικότερη της ΕΔΑ. Η ΕΔΑ μετασχηματίζεται σε μαζικό κόμμα με (χαλαρή όμως) διάρθρωση στους βασικούς κοινωνικούς χώρους, αναδεικνύεται σε κατ' εξοχήν οργανωτή των λαϊκών μαζών. Εγγράφεται η τάση μετατροπής της σε επαναστατικό κόμμα (μια που οι οργανώσεις του ΚΚΕ 8η Βλ. 1958 έχουν διαλυθεί. Η δυναμική αυτή μπλοκάρεται από την ηγεσία του ΚΚΕ. (Απόφαση για ανασύσταση κομμ. οργανώσεων - 8η βλ. 1965). Έτσι η τελευταία περίοδος 1965 67 είναι περίοδος κάμψης της ΕΔΑ τόσο λόγω της Κολιγιαννικής πολιτικής που λικθιντάρει την ΕΔΑ όσο όμως και λόγω της πολιτικής γραμμή: της ΕΔΑ μετά τα Ιουλιανά (βλ. παρακάτω).
Βλέπε συνολικά: Καρά; 1973 σελ. XXVII XXXV, Σολάρο 1975 σελ. 201 220, Νεφελούδης 1974'σελ. 322 329. Μπριλλάκης 1980 σελ. 136 147 και Νικολακόπουλος 1985 σελ. 217.
38. Σολάρο 1973 σελ. 213. Νεφιλούδη; 1974 σελ. 324. Μαρτέν 1984 σελ. 30, Παρτσαλίδης 1975. Ο Καπεταν γιάννης (1987) υπολογίζει τα μέλη της ΕΔΑ περίπου σε 70.000 χωρίς όμως να αναφέρεται στις διακυμάνσεις της.
39. «θα ήταν συγκριτικά παράλειψη, αν δεν αναφέραμε την πολιτική και οργανωτική δραστηριότητα της ΕΔΑ. στο χώρο της Δυτικής Ευρώπης, όπου ζούσαν εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες εργάτες και σπούδαζαν μερικές χιλιάδες Έλληνες φοιτητές. Μέσα σε 3 χρόνια περίπου - 1964 1967 - η πολιτική και οργανωτική της ανάπτυξη ήταν αλματώδης. Πάνο) από 25 χιλιάδες Έλληνες εργάτες είχαν οργανωθεί στις κοινότητες και συλλόγους που ίορυσαν και καθοδηγούσαν οι δυνάμεις της ΕΔΑ στη Δυτική Γερμανία. Και οι κομματικές δυνάμεις από 69 που είχε το ΚΚΕ πριν το 1964, αυξήθηκαν σε 2.500 χιλιάδες εδαΐτες. για να αναφέρουμε ένα παράδειγμα.» Νεφελούδης 1974, 328.
40. Οι αποφάσεις της Α' Πανελλαδικής Σύσκεψης (Ιούλης 1964) και της Β' ΠΟΣ (Μάρτιος 1964) υπάρχουν στο: Διάλογος 1973.
Πάνο) σ' αυτό το θέμα υπάρχουν μερικές ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις στα παρακάτω άρθρα της Ελληνικής Αριστεράς:
1) Δρακόπουλος Μπάμπης, (1964α). «Η οικοδόμηση των οργανώσεων βάσης ΕΑ, 4, Σεπτέμβρης.
2) (1964 β). «Η μάχη για την οικοδόμηση του κόμματος» ΕΑ, 17, Δεκέμβρης.
3) Καράς Νίκος, (1965α). «Η οργάνωση βάσης», ΕΑ, 23, Ιούνης.
4) (1965β). «Για μια ανανέωση των στελεχών του Κόμματος» ΕΑ, τεύχος 28, Νοέμβρης.
5) Γιάννου Μίνα, (1965). «Κομματική οικοδόμηση στις γυναίκες», ΕΑ, 24, Ιούλης.
6) Κεπέσηζ Νικάνορας, (1966). «Τα τρία κρίσιμα οργανωτικά προβλήματα του Κόμματος» ΕΑ, 31, Φεβρουάριος.
7) Λρακόπουλος Μπάμπης. (1966). «Η Β' Πανελλαδική Οργανωτική Σύσκεψη», ΕΑ, 32, Μάρτης.
41. «Αν παρατηρήσει κανείς τους δείκτες της οργανωτικής κίνησης, θα δει ότι το ποσοστό στρατολογίας σε άτομα κάτω των 3035 ετών, είναι κατώτερο των 10% επί της ολικής στρατολογίας. Αυτό σημαίνει ότι εξακολουθούμε να αντλούμε κατά κύριο λόγο από τη δεξαμενή της Εθνικής Αντίστασης (ηλικίας άνω των 40 ετών). Ότι ο οργανισμός του κόμματος δυσκολεύεται ν' ανοίξει δρόμο στις άλλες ηλικίες. Ο δείκτης στρατολογίας στους τόπους δουλειάς, όπου κατ' εξοχήν βρίσκονται οι νεώτερες ηλικίες, είναι παρά πολύ χαμηλός». Ν. Καράς 1965, σελ. 33.
42. Τα σχετικά στοιχεία και η απόδειξη θα παρατεθούν σε ένα επόμενο άρθρο.
«Η μελέτη της εκλογικής γεωγραφίας της ΕΔΑ επιτρέπει την αναγνώριση των προπυργίων του κόμματος, στα οποία η δύναμη του κόμματος μένει σταθερή από την μία εκλογή στην άλλη. Είναι οι περιφέρειες των προαστίων του Πειραιώς και των Αθηνών, η περιφέρεια της πόλεως της Θεσσαλονίκης, οι νησιωτικές περιφέρειες της Λέσβου, της Λευκάδος, της Σάμου-Ικαρίας. Η ΕΔΑ διατηρεί επίσης καλές θέσεις στην περιφέρεια της πόλεως των Αθηνών, σε πολλές πόλεις της Θεσσαλίας και της Κεντρικής Μακεδονίας (Λάρισα Βόλο: παρουσία βιομηχανιών και παραδόσεων αγροτικών αγώνων), όπως και στο νομό Καβάλας (καπνεργάτες).
Η δύναμη της ΕΔΑ στα μεγάλα αστικά συγκροτήματα εξηγείται από το σχετικά υψηλό επίπεδο της εργατικής συγκεντρώσεως που έχει ήδη πραγματοποιηθεί. Κατά μέσον όρο είναι στις πόλεις όπου το κόμμα επιτυγχάνει τα καλύτερα αποτελέσματα (το ποσοστό της στους αγροτικούς ψήφους δεν υπερβαίνει κατά γενικό κανόνα το ήμισυ του ποσοστού που εξασφαλίζει στις ψηφοφορίες των πόλεων). [ΣΣ. είναι φανερές στην ύπαιθρο οι συνέπειες του εμφυλίου]. Εκτός από τα στρώματα των βιομηχανικών εργατών που αποτελούν το καλύτερο στήριγμα του. το κόμμα εξασφαλίζει επίσης αρκετά σημαντική υποστήριξη από ωρισμένους κλάδους των μεσαίων τάξεων.» Μεϋνώ 1966 σελ. 221.
43. 1) «Η ιδιομορφία του φαινομένου που λέγεται ΕΔΑ βρίσκεται στο ότι η δυναμική του λαϊκού κινήματος, στις συνθήκες παρανομίας του ΚΚΕ, έχει επιβάλλει στον αντίπαλο τη νόμιμη ύπαρξη και λειτουργία ενός κόμματος που αποτελείται βασικά από κομμουνιστές και που έχει στο πρόγραμμα του τα βασικά αιτήματα του μίνιμουμ προγράμματος του ΚΚΕ», Νίκος Καράς 1973, XXIX. 2) «θα ήταν διαστρέβλωση της ιστορίας να μην αναγνωριστεί ότι στην πραγματικότητα η ΕΔΑ, εκείνα τα χρόνια, δεν ήταν άλλο παρά το κόμμα των Ελλήνων κομμουνιστών, προσαρμοσμένο στις καινούριες συνθήκες» (Σολάρο 1975, σελ. 203).
3) «Οι μάζες βλέπουν και θα βλέπουν στην ΕΔΑ τη νόμιμη πλατειά εμφάνιση του ΚΚΕ με τους περιορισμούς που η εμφάνιση αυτή, στις σημερινές συνθήκες, αναγκαστικά επιβάλει. (...) η πλατειά μάζα των μελών της δεν μπορεί παρά να είναι και οπαδοί του ΚΚΕ».
Και αλλού: «Η ΕΔΑ είναι το νόμιμο επαναστατικό μαζικό κόμμα της εργατικής τάξης.» Σταύρος Καράς, 1966, σελ. 435, 450.
44. Εξετάζουμε εδώ την ΕΔΑ μόνο από την πλευρά της οργανωτικής αποκρυστάλλωσης των σχέσεων εκπροσώπησης του ΚΚΕ στη μετεμφυλιακή περίοδο. Δεν μας απασχολεί στο σημείο αυτό το πρόβλημα της πολιτικής γραμμής της και στρατηγικής της όπως επίσης και το γνωστό πρόβλημα της φυσιογνωμίας της και της μετεξέλιξης της σ' ενιαίο κόμμα μαρξιστικού λενιστικού τύπου, ζήτημα που απασχόλησε ευρύτατα την ΕΔΑ.
Κυρίως το δεύτερο θέμα αποτελεί ένα πολύ ευρύτερο αντικείμενο που δεν μπορεί να τεθεί στο πλαίσιο αυτής της ανάλυσης.
45. «(...) το πρόβλημα των συμμαχιών μας είναι πολύ πιο περίπλοκο από το να βαφτίσουμε ορισμένες προσωπικότητες, που έχουν αποδεχτεί την πρωτοποριακή άποψη της εργατικής τάξης, σαν εκπροσώπους άλλων κοινωνικών δυνάμεων και να σκαρώνουμε μαζί τους "συνασπισμούς"». Και αλλού: «Τα μέλη και οι δραστήριοι οπαδοί του ΚΚΕ (εκτός από την πλατειά μάζα της επιρροής του) ήταν πριν από το 1947 πολλοί περισσότεροι από τα σημερινά μέλη της ΕΔΑ. Αυτός ο κόσμος, στη συντριπτική του πλειοψηφία, παρά τις πιέσεις που δέχθηκε και παρά τις υποχωρήσεις που πολλοί έκαναν, εξακολουθεί να είναι πιστός στο ΚΚΕ και στις αρχές του. Είναι, μαζί με τη νεολαία, το πιο δραστήριο τμήμα του δημοκρατικού κινήματος. Είναι φυσικό λοιπόν, ότι αυτός ο κόσμος, μέσα στις συνθήκες της αστυνομοκρατίας και το>ν διώξεων, είναι εκείνος που είχε και έχει πριν απ' όλους το θάρρος να πλαισιώνει τις οργανώσεις της ΕΔΑ. Και πάλι, όπως δείχνουν τα νούμερα, οι οργανώσεις της ΕΔΑ δεν έχουν μέχρι τώρα αγκαλιάσει ούτε καν ολόκληρο αυτό τον κόσμο που, σχέση με τους άλλους, αποτελεί πρωτοπορία. Και αν η ΕΔΑ δεν έχει κατορθώσει μέχρι τώρα να οργανώσει ούτε καν ολόκληρη την πρωτοπορία και έχει τόση δυσκολία να οργανώσει νεότερες ηλικίες που βρίσκονται στις γραμμές της οι σοσιαλιστές και οι συνεπείς δημοκράτες;
Ξεκινώντας από μία τέτοια σκέψη, εγώ προσωπικά, αμφιβάλλω αν μέσα στις οργανώσεις βάσης της ΕΔΑ υπάρχουν σαν μέλη έστω και ξεχωριστά άτομα που να μην είναι οπαδοί τον ΚΚΕ». Στ. Καράς 1966, σελ. 434.
46. «Τελικά μόνη, η ΕΔΑ, κατατάσσεται στην κατηγορία των συγχρόνων κομμάτων, με αυστηρή δομή και μαζική στελέχωση». Μεϋνώ, 1966, σελ. 148.
47. «Υπάρχει μία τάση ν' ανάγονται οι αδυναμίες οργάνωσης της ΕΔΑ, η αμορφία, η χαλαρή πειθαρχία κλπ. στον χαρακτήρα της ΕΔΑ, στο λεγόμενο «εδαϊτικο πνεύμα». Γίνεται αφαίρεση του γεγονότος ότι μετά μια ήττα, της έκτασης της ήττας μας του 1949, είναι πολύ παρακινδυνευμένο να κάνει κανείς εκτιμήσεις της δουλειάς της ΕΔΑ έχοντας για κέντρο σύγκρισης το κόμμα μας των ετών λ.χ. 194546. Αγνοούνται οι συνέπειες που άφησε η ήττα αυτή στην ψυχολογία των ανθρώπων που την έζησαν και την δοκίμασαν, τα ερωτήματα που αυτή γέννησε, οι κλονισμοί που δημιούργησε και που για το ξεπέρασμα τους απαιτείται όχι μόνο επίμονη ιδεολογική δουλειά, μα κυρίως συσσώρευση μιας καινούργιας αγωνιστικής εμπειρίας. (...) πρέπει σωστά λ.χ. να βαραίνουν στις κρίσεις μας φαινόμενα σαν αυτό της μη συμμετοχής στις οργανώσεις της ΕΔΑ χιλιάδων αποφυλακισμένων αγωνιστούν που όμως κράτησαν σε πολύ δύσκολες στιγμές και κάτω από σοβαρές δοκιμασίες, την αγωνιστική τους τιμή και αξιοπρέπεια.
Τέτοια φαινόμενα δεν εξηγούνται με τον τέτοιο ή αλλοιώτικο χαρακτήρα της ΕΔΑ. όπως δεν εξηγείται με τον ίδιο τρόπο και η αδυναμία οργάνωσης νέων ηλικιών μέσα στην ΕΔΑ.» Στ. Καράς. 1966. σελ. 441.
48. Η Δημοκρατική Κίνηση Νέων Γρηγόρης Λαμπράκης συγχωνεύεται με τη Ν.ΕΔΑ στις 16.9.1964 για να αποτελέσουν την Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη (ΔΥΛ).
Σύμφωνα με τη Μαρτέν η περιοδολόγηση της ΔΥΛ θα διέκρινε τρεις βασικές περιόδους: α)περίοδος (Ιούνης '63 - Σεπτέμβρης '64) ραγδαίας ανάπτυξης. β) περίοδος (Σεπτέμβρης '64 - Σεπτέμβρης '65). το απόγειο της ΔΥΛ. Τον Απρίλιο του '65 αριθμεί 37.000 μέλη και 100.000 συνολική επιρροή με την ευρεία έννοια της δυνατότητας για κινητοποίηση, γ) περίοδος (1966) περίοδος στασιμότητας, κάμψης και οργανωτικής υποχώρησης.
Σε επίπεδο κοινωνικής σύνθεσης η ΔΥΛ δεν βασίζεται όπως η Ν. ΕΔΑ στους φοιτητές, αλλά στους αγρότες, νέους υπαλλήλους, εργάτες και μαθητές.
Όπως φαίνεται από τον πίνακα της κοινωνικής σύνθεσης του Κεντρικού Συμβουλίου. η κοινωνική βάση της ΔΥΛ, όπως την περιγράφει η Μαρτέν. είναι αρκετά διαφορετική από την κοινωνική σύνθεση της ηγεσίας. Αυτό πρέπει να οφείλεται σ' ένα βαθμό και στο γεγονός ότι η ΔΥΛ πολύ περισσότερο από την ΕΔΑ δεν διακρινόταν για την οργανωτική της συνοχή και λειτουργία αλλά αποτελούσε κατά βάση πλατιά, μαζικά κυρίως πολιτιστικά σχήματα. Η νεολαία της υπαίθρου περισσότερο συσπειρώνεται στις λέσχες και στις βιβλιοθήκες παρά σε μια συγκεκριμένη οργανωτική και πολιτική μορφή. ΓΓ αυτό το λόγο η ηγεσία που κατά κύριο λόγο προέρχεται από τη Ν.ΕΔΑ παραμένει αυτονομημένη από την πλατειά βάση των Λαμπράκηδων. Βλέπε συνολικά για τους Λαμπράκηδες την μοναδική μελέτη της Κ. Μαρτέν. (1984). Λαμπράκηδες. Ιστορία μιας γενιάς.*
1. Σε 57 μέλη ΚΣ.
48α. Το 1957 με την ευκαιρία των 40 χρόνων από την Οκτωβριανή επανάσταση συνήλθε στη Μόσχα η Διάσκεψη των 81 κομμουνιστικών κομμάτων. Στα πλαίσια εκείνης της διάσκεψης ο Τολιάτι συναντήθηκε με την αντιπροσωπεία του ΚΚΕ που αποτελούσαν οι Κολιγιάννης, Παρτσαλίδης και Γλέζος.
49. Το πρόγραμμα της Λαϊκής Δημοκρατίας που εγκρίθηκε από την ΚΕ του πολιτικού συνασπισμού των κομμάτων του ΕΑΜ στις 23.7.45 υπάρχει στο ΚΚΕ (9), σελ. 388 395. Βλέπε επίσης το «Λεύκωμα από το πρόγραμμα της Λαϊκής Δημοκρατίας» εκδ. «Η βιβλιοθήκη του λαού», ανατύπωση στη μεταπολίτευση.
Για το πρόγραμμα του ΚΚΕ βλέπε το σχέδιο προγράμματος του ΚΚΕ που δημοσιεύτηκε στην ΚΟΜΕΠ, τεύχος 42, Οκτώβρης 1945, στο ΚΚΕ (9), σελ. 416 430. Επίσης την εισήγηση του Μήτσου Παρτσαλίδη πάνω στο πρόγραμμα, στο 7ο Συνέδριο του 1945 ΝΕΠΚ (4). Και τον λόγο του Ζαχαριάδη.
Για την διαμόρφωση του προγράμματος της ΛΔ βλέπε τα σχετικά κείμενα από το καλοκαίρι του '43 και μετά στις θέσεις, τεύχος 20, σελ. 77, υποσημ. 8.
50. Για τον ίδιο λόγο, αντίστοιχες διακυμάνσεις παρατηρούνται και στις θεωρητικές αντιλήψεις του ΚΚΕ σχετικά με την «εξάρτηση» του ελληνικού καπιταλισμού. Έτσι, στην περίοδο αυτή παρατηρείται μια υποχώρηση αυτών των θεωριών. Βλέπε για την προϊστορία των θεωριών της εξάρτησης την περιοδολόγηση στο Μηλιός. 1984, σελ. 11.
«Η βαρύτητα της προβληματικής για την «εξάρτηση» θα μειωθεί σημαντικά κατά τη διάρκεια του ΕΑΜικού κινήματος, παρά τον εθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα του αγώνα, γιατί ακριβώς την περίοδο αυτή η πολιτική στρατηγική προσανατολίζεται (και οραματίζεται) και πάλι, την κατάληψη της εξουσίας από τις λαϊκές δυνάμεις, τη λαοκρατία.» (ο.π.).
51. Τα κείμενα αυτής της περιόδου είναι δυσεύρετα και είναι μάλλον δύσκολο να επανεκδοθούν από το ΚΚΕ σήμερα... Η τελευταία επίσημη έκδοση ντοκουμέντων του ΚΚΕ (εκτός από το Νέο Κόσμο) «Σαράντα χρόνια 1918 1958» που εκδόθηκε το 1964 και φτάνει μέχρι την 9η Ολομέλεια (Αύγουστος 1958) είναι και αυτή ευνόητα επιλεκτική.
Μια αρκετά πλήρης και αντικειμενική επισκόπηση των ντοκουμέντων του ΚΚΕ και της ΕΔΑ ολόκληρης της περιόδου 1949 1967. περιέχεται στο πρώτο τεύχος του Διαλόγου, περιοδικού του ΚΚΕ εσωτ. στη δικτατορία. (Διάλογος, φύλλο 1. ΓενάρηςΦλεοάρης 1972). Βλέπε επίσης Βλαντάς (1976).
Το σχέδιο προγράμματος που είχε εισηγηθεί ο Ζαχαριάδης από τις αρχές του 1954 καθόριζε: «Η επερχόμενη λαϊκή επανάσταση στην Ελλάδα θα είναι λαϊκοδημοκρατική σοσιαλιστική. Η εξουσία που θα δημιουργηθεί θα είναι Λαϊκή Δημοκρατία, που θα εκτελεί λειτουργίες της όιχτατορίας του προλεταριάτου (...)» (Έκδοση «Το πρόγραμμα του ΚΚΕ (Σχέδιο. Διάλογος 1972. σελ. 66. Βλάντας 1976, σελ. 61. και Ζαχαριάδης 1952. σελ. 81 90. 52. Το «σχέδιο προγράμματος του ΚΚΕ» αναφέρει:
«Το αστικοδημοκρατικό στάδιο της επανάστασης στην Ελλάδα βασικά ξεπεράστηκε. Η στερεή εργατοαγροτική συμμαχία στη χώρα μας. συγκεντρώνοντας γύρω της όλο τον εργαζόμενο λαό, μαζί με την αποφασιστική διεθνή ενίσχυση της απελευθερωτικής πάλης του λαού μας, ήταν σε θέση να πραγματοποιήσει άμεσα μια λαϊκοδημοκρατική μεταβολή στη χώρα. Η μεταβολή αυτή θα 'λύνε και τα άλυτα αστικοδημοκρατικά προβλήματα του τόπου, πρώτ' απ' όλα το αγροτικό και την αποκατάσταση της εθνική; ανεξαρτησίας με την απαλλαγή της χώρας απ' την αποικιακή πολιτική και οικονομική εξάρτηση απ' το ξένο κεφάλαιο (...) θα προχωρούσε ο λαός και στην Ελλάδα στο χτίσιμο του σοσιαλισμού (...).
Μέσα στις καινούργιες συνθήκες, με τον καινούργιο συσχετισμό στις κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις, τόσο μέσα στη χώρα όσο και βαλκανικά, ευρωπαϊκά και διεθνώς, εκείνο που στα 1934. δηλαδή η άγνοια του αστικοδημοκρατικού σταδίου της επανάστασης θα 'ταν εξτρεμισμός, δογματισμός, πήδημα μπροστά, απόσπαση απ' την πραγματικότητα, ξέκομμα απ' το λαό και κατά συνέπεια χαντάκωμα της επανάστασης, τώρα αυτό το ίδιο, δηλαδή η εμμονή στον αστικοδημοκρατικό χαρακτήρα και στον αστικοδημοκρατικό σταθμό της επανάστασης σαν απαραίτητου και αναπόφευκτου σταθμού, γίνεται εμπόδιο, είναι οπορτουνισμός, σημαίνει καθυστέρηση στην κίνηση προς τα μπρος, καθυστέρηση στην αποτίναξη των κεφαλαιοκρατικών δεσμών και στη σοσιαλιστική ανοικοδόμηση, δηλαδή καταλήγει στη διατήρηση και την ενίσχυση των θέσεων των κεφαλαιοκρατών εκμεταλλευτών και της αντίδραση;». (Διάλογος 1972, σελ. 65). 53.
1) «Το γεγονός, που κυριαρχεί πιο έντονα σήμερα στην εσωτερική μας ζωή και εξέλιξη και που βάζει πάνω τους τη σφραγίδα του είναι η ανειρήνευτη αντίθεση ανάμεσα στο λαό. που ζητά αποφασιστική ριζική, βαθιά αλλαγή (υπ. στο κείμενο), που θέλει ειρήνη, δημοκρατία, δουλειά και ψωμί. Και στην αμερικανοκρατία, που δίνει μόνο πείνα κρεμάλα πόλεμο.» (2η Ολομέλεια ΚΚΕ - Οκτώβρης 1951, ΚΚΕ (5) 607.
2) «(...) για μια πατριωτική αλλαγή στην εσωτερική πορεία και στην εξωτερική πολιτική της χώρας. Αλλαγή στην Ελληνική πολιτική σήμερα σημαίνει πρώτ' από όλα και κυρίως: οικονομική ανακούφιση τον λαού. Στερέωση της δημοκρατικής τάξης και νομιμότητας. Αποκατάσταση της Εθνικής Ανεξαρτησίας. Εξωτερική πολιτική συνύπαρξης και ίσης φιλίας και αλληλοσεβασμού και συλλογική ασφάλεια στα Βαλκάνια, στην Ευρώπη, σε όλο τον κόσμο». (Νέος Κόσμος, Γενάρης 1956. σελ. 2).
3) «(...) η δημοκρατική αλλαγή στην Ελλάδα στέκει σήμερα στην ημερήσια διάταξη τη; πολιτικής ζωής και πάλης και μπορεί να πραγματοποιηθεί γιατί και ο λαός τη θέλει και η διεθνής κατάσταση την ευνοεί τώρα περισσότερο (...) Το ΚΚΕ επαναλαμβάνει ότι πάντα θα επιδοκιμάσει και θα υποστηρίξει κάθε προσπάθεια, και την παραμικρή, και από όποια μεριά κι αν έρχεται, που συμβάλλει στην πραγματοποίηση της αλλαγής». Διάλογος (1972).
54. Η κριτική που θα ασκήσει η βη Ολομέλεια του 1956 στο πρόγραμμα που είχε εισηγηθεί ο Ν. Ζαχαριάδης είναι αποκαλυπτική. Η απόφαση της βης Ολομέλειας του 1956 αναφέρει:
«Διακηρύχνεται ότι το αστικοδημοκρατικό στάδιο της επανάστασης έχει ξεπεραστεί. Το σχέδιο προγράμματος προβλέπει άκαιρα μέτρα [ΣΣ. που το πρόγραμμα της ΛΔ περιελάμβανε] σαν την εθνικοποίηση όλης της βιομηχανίας, των τραπεζών, των μέσων μεταφοράς, όλου του φυσικού πλούτου της χώρας - της γης, των δασών κλπ., την καθιέρωση της «παλλαϊκής ιδιοκτησίας», δηλαδή της σοσιαλιστικής. Έτσι αυτό το Σχέδιο προγράμματος πηδούσε ολόκληρο στάδιο της επανάστασης και αντί να συνενώνει τους εργάτες, τους αγρότες, με τα μεσαία στρώματα ακόμα και με τη μερίδα της αστικής τάξης που θίγεται από το ξένο κεφάλαιο, διασπούσε την εργατοαγροτική συμμαχία και εμπόδιζε τηυ συνένωση των πατριωτικών δυνάμεων. Διακήρυττε ουσιαστικά πως δεν υπάρχει θέση κάτω από τον ήλιο στη Λαϊκή Δημοκρατία όχι μόνο για την πατριωτική μερίδα των βιομηχάνων (υπ. ΧΒΧΜ). αλλά ούτε και για τους μικροεπιχειρηματίες και βιοτέχνες που σε μια καθυστερημένη χώρα σαν την Ελλάδα αποτελούν μεγάλη μάζα του λαού, αλλά ούτε και για ορισμένα στρώματα της αγροτιάς. (Το γράμμα της ΚΕ του ΚΚΕ έχει δημοσιευτεί στο Δημητρίον. (1975). τόμος Α. σελ. 4866). Επίσης βλ. το γράμμα του Λ. Ελευθερίου. (18.10.1956):
«Το ΚΚΕ δεν κρύβει ότι ο τελικός του σκοπός είναι η οικοδόμηση της σοσιαλιστικής κομμουνιστικής κοινωνίας. Το πώς θα γίνει αυτό, με ποιο τρόπο συγκεκριμένο θα γίνει αυτό, δεν μπορεί εκ των προτέρων να τον περιγράψει.
Εκείνο που μπορεί, νομίζω, να γίνει είναι η επεξεργασία ενός άμεσου προγράμματος, (...) της μετεξέλιξης από τη δημοκρατία στο σοσιαλισμό», ο.π., σ. 69.
55. Βλέπε αναλυτικότερα Διάλογος 1972, Δημητρίου 1975, Νεφελούόης 1974. Σολάρο 1975. Ζαχαριάδης
1962, Βλαντάς 1976, Μπριλλάκης 1980.
56. Στο 8ο Συνεδριο, (1961) ο Μ. Παρτσαλίδης. στην εισήγηση στο σχέδιο προγράμματος του ΚΚΕ αναφέρει:
«Στην 8η Ολομέλεια της ΚΕ του Μάρτη του 1956, το κόμμα μας διόρθωσε το λαθεμένο αυτό προσανατολισμό και με την προγραμματική Διακήρυξη, που ψήφισε η 7η Ολομέλεια του Φλεβάρη του 1957, σωστά καθόρισε πως η απαλλαγή της Ελλάδας από την ιμπεριαλιστική εξάρτηση και η δημοκρατική αναμόρφωση της χώρας αποτελούν τον πρώτο σταθμό στο δρόμο για το σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό που είναι ο τελικός σκοπός του ΚΚΕ.
Με το σχέδιο Προγράμματος που παρουσιάζουμε σήμερα δεν κάνουμε καμιά αλλαγή στη βάση αυτής της Προγραμματικής Διακήρυξης.» ΚΚΕ, το 8ο Συνέδριο, 1961, σελ. 171, στο ΚΚΕ (6). 57. «Πάνω στη βάση του προγράμματος του αγώνα για ανεξαρτησία και τη δημοκρατικοποίηση της Ελλάδας το ΚΚΕ πρέπει να δημιουργήσει πλατύ δημοκρατικό συνασπισμό, όπου να τραβηχτούνε όλοι όσοι δέχονται το μίνιμουμ αυτό πρόγραμμα δημοκρατικής ανάπτυξης της Ελλάδας». Διάλογος 1972. Επίσης Ζαχαριάδης 1962 και Βλαντάς 1976.
Βιβλιογραφία
Αποστόλου Λευτέρης, (1985). Τι Παπάγος, τι Πλαστήρας. Η ιστορία ενός συνθήματος και οι μεταμορφώσεις του, Αθήνα, εκδ. Γλάρος. Βασιλική Χωροφυλακή, (1957). Τι πρέπει να γνωρίζωμεν δία το ΚΚΕ, εκδ. Αρχηγείου Βασιλικής Χωροφυλακής, τμήμα εθνικής Ασφάλειας, Αθήνα.
Βλαντάς Δημήτρης, (1976). Τραγωδία του ΚΚΕ, 19501967, τόμος τέταρτος, εκδ. του ίδιου, Αθήνα.
Γιάννου Μίνα, (1965). Κομματική οικοδόμηση στις γυναίκες», ΕΑ, τεύχος 24, Ιούλης. Γλέζος Μανώλης, (1886). «Ο Παλμίρο Τολιάτι για τον Ενιαίο Φορέα της Αριστεράς», συνέντευξη για τη συνάντηση Τολιάτι ΚΚΕ, εφημερίδα Σχεδία, φύλλο 2, 10 Ιουνίου. Γληνός Δημήτρης, (1942). «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ», εκλεκτές σελίδες, τόμος 4, εκδόσεις Στοχαστής, 1975.
Γούσιας Γιώργης, (XX). Οι αιτίες για τις ήττες τη διάσπαση του ΚΚΕ και της ελληνικής αριστεράς, 2 τόμοι, Αθήνα, εκδ. «Να υπηρετούμε το λαό».
Chiclet Christophe, (1987). Les communistes grecs dans la guerre, Paris, ed. L' Harmattan. Δημητρίου Πάνος, (1975). H διάσπαση του ΚΚΕ, 2 τόμοι, Αθήνα, εκδ. Πολιτικά προβλήματα.
(1975α). Παραλειπόμενα της διάσπασης, Αθήνα, εκδ. Ηριδανός. Διάλογος. (1972). «Το ΚΚΕ και η ΕΔΑ στα χρόνια της δημοκρατικής αντίστασης (1949 1967)»
περιοδικό του ΚΚΕεσ. φύλλο 1, Γενάρης Φλεοάρης. Δρακόπουλος Μπάμπης, (1964α). «Η οικοδόμηση των οργανώσεων όασης», Ελληνική Αριστερά
(ΕΑ)», τεύχος 14, Σεπτέμβρης.
(1964β). «Η μάχη για την οικοδόμηση του κόμματος», ΕΑ, τεύχος 17, Δεκέμβρης.
(1966). «Η Β' Πανελλαδική Οργανωτική Σύσκεψη», ΕΑ, τεύχος 32, Μάρτης. Ελευθερίου Α. (1956). «Γράμμα στην ΚΕ του ΚΚΕ, 18.10.1956», στο Δημητρίου 1975.
(1986). Συνομιλίες με το Νίκο Ζαχαριάδη, Αθήνα, εκδ. Κένταυρος. Ελεφάντης Άγγελος (1976). Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης, Αθήνα, εκδ. Ολκός.
(1978α). «Το συνέδριο του ΚΚΕ εσωτερικού και η ελληνική Αριστερά», περ. Πολίτης,
τεύχος 34, Ιούλιος Αύγουστος.
(1986). «Η "διαθήκη" του Ζαχαριάδη», δεκαπενθήμερος Πολίτης, τεύχος 66.
Ζαχαριάδης Νίκος, (1945α). Τελικός λόγος στη 12η ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (Ιούνιος 1945), στο ΚΚΕ (4) σελ. 293 κ.ε.
(1945β). Εισήγηση στο 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ, στο «Το 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ», τεύχος Γ', εκδ. της ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα. Αναδημοσιευμένη στη σειρά Ντοκουμέντα του ελληνικού προοδευτικού κινήματος, 17. (1945γ). Τελικός λόγος στο 7ο Συνέδριο, ο.π. (19456). Εισήγηση στη 12η ολομέλεια, στο ΚΚΕ (4), σελ. 267 κ.ε. (1945ε). Λόγος πάνω στο πρόγραμμα. (Το 7ο Συνέδριο) (1946). Λόγος στην Πανελλαδική Οργανωτική Σύσκεψη (1517 4), στο ΚΚΕ (3).
(1948). Όλοι στ' άρματα. Όλα για τη νίκη! στο ΥΖ 1953.
(1949). Καινούργια κατάσταση - καινούργια καθήκοντα, στο ΥΖ 1953. (1950α). Λόγος στην 7η Ολομέλεια (1950), στο ΥΖ (1953). (1950β). Δέκα χρόνια πάλης, ανατύπωση εκδ. Πορεία, Αθήνα, 1978. (1950γ). Εισήγηση στην 3η Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ (1950), ο.π. (1950δ). Τελικός Λόγος στην 3η Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ, στο ΥΖ 1953.
(1951). Λόγος στη 2η Ολομέλεια της ΚΕ της ΚΚΕ του ΚΚΕ, στο ΥΖ 1953.
(1952). Τα προβλήματα καθοδήγησης στο ΚΚΕ, ανατύπωση εκδ. Πορεία, Αθήνα, 1978.
(1953). Συλλογή κειμένων, έκδοση ΚΕ του ΚΚΕ, ανατύπωση 1987 από τον Γιάννη Καρούλα με τίτλο «Νίκος Ζαχαριάδης» (ΥΖ).
(1962). Προβλήματα της κρίσης του ΚΚΕ, ανατύπωση Αθήνα, εκδ. λαϊκής εξουσίας, 1978 και Γλάρος 1987 με τίτλο: «Η παράνομη μπροσούρα του ΥΖ».
Ζεύγος Γιάννης, (1944). Εισήγηση στη 10η ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, Γενάρης. Δημοσιεύεται στο ΚΚΕ (4).
Ζητήματα του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος, (1974). Συλλογικό κείμενο της κομματικής οργάνωσης Παρισιού του ΚΚΕ εσωτερικού που συζητήθηκε από το Δεκέμβρη 1973 μέχρι τον Μάρτη 1974. Τετράδια του Αγώνα, ν. 1.
Ζωγράφος Ζήσης, (1945). «Το 7ο Συνέόριο και τα οργανωτικά προβλήματα». ΚΟΜΕΠ, τεύχος 43, Νοέμβρης.
Η ΕΑΜική αντίσταση (ΕΑ), (1982). Επιστημονικό συμπόσιο του Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών, Αθήνα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή.
Θανασέκος Γιώργος, (1982). Παρέμβαση στο ΕΑ.
Ιωαννίδης Γιάννης, (1946). Λόγος στην Πανελλαδική Οργανωτική Σύσκεψη (1517 4), στο ΚΚΕ (3).
Καράς Νίκος (1965α). «Η οργάνωση όασης», ΕΑ, τεύχος 23, Ιούνης.
(1965β). «Για μια ανανέωση των στελεχών του κόμματος», ΕΑ, τεύχος 28, Νοέμβριος. (1973). «Το ΚΚΕ και η ΕΔΑ στα χρόνια της δημοκρατικής αντίστασης 1950-1967», ΚΟΜΕΠ 1 1973.
Καράς Σταύρος, (1966). «Γράμμα στην ΚΕ του ΚΚΕ, 25.11.1966» στο Δημητρίου 1975. (1975). Πολιτικοί προβληματισμοί (Συλλογή Άρθρων). Αθήνα, εκδ. Κέδρος. (1978). Ιδεολογία και πολιτική στο ΚΚΕ εσωτερικού, Αθήνα, εκδ. Οδυσσέας.
Κατσούλης Γιώργος (1978). Ιστορία του ΚΚΕ, τόμοι 7, Αθήνα. εκδ. Νέα Σύνορα.
Κεπέσης Νίκανδρος, (1966). «Τα τρία κρίσιμα οργανωτικά προβλήματα του κόμματος», ΕΑ. τεύχος 31, Φεβρουάριος.
Κολιγιάννης Κώστας, (1965). Εισήγηση στην 8η Ολομέλεια της ΚΕ τον ΚΚΕ. Στο Δημητρίου 1975. (1967). Εισήγηση στη 10η Ολομέλεια τηί ΚΕ του ΚΚΕ, ο.π.
Κούνδουρος Σ. Ρούσος. (1978). Η ασφάλεια του καθεστώτος. Πολιτικοί κρατούμενοι. Εκτοπίσεις και Τάξεις στην Ελλάδα 1924-74. Αθήνα, εκδ. Καστανιώτη.
Kapetanyannis Vassilis, (1987). «The communists», στο Κ. FeatherstoneD. Katsoudas (1987).
Λαζαρίδης Δημήτρης. (1985). «Κριτική διαφόρων εχθρικών και λαθεμένων απόψεων για την εθνική αντίσταση» ΣΙΕΑ (θέσεις 20, βιβλιογραφία).
Μανούσακας Γιάννης, (1986). Εμφύλιος, στη σκιά της Ακροναυπλίας, Αθήνα Γιάννινα. εκδ. Δωδώνη.
Μάξιμος Σεραφείμ, (1950). «Γράμμα προς το ΠΓ τον ΚΚΕ». Αντί. τεύχος 75. Ιούλιος 1977.
Μάργαρης Νίκος. (1982). Ιστορία της Μακρονήσου, 2 τόμοι, Αθήνα, εκδ. Δωρικός.
Meynaud Jean. (1966). Οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα, Αθήνα, εκδ. Μπάϋρον.
Μηλιός Γιάννης. (1984). «Οι αριστερές θεωρίες για την «εξάρτηση» και οι εξαρτήσεις του ελληνικού καπιταλισμού», θέσεις, τεύχος 9, Οκτώβριος.
Μπαρτζιώτας Βασίλης. (1945) «Τα οργανωτικά προβλήματα του ΚΚΕ» ΚΟΜΕΠ (2), φύλλο 35, Μάρτης. (1984). Η Εθνική Αντίσταση στην αδούλωτη Αθήνα, εκδ. Σ.Ε.
Μπριλλάκης Αντώνης. (1980). Το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα, Αθήνα, εκδ. Εξάντας.
Νιφίλούοης Παύλος. (1974). Στις πηγές της κακοδαιμονίας, Αθήνα, εκδ. Gutenberg, εκδ. Ε'.
Νικολακόπουλος Ηλίας. (1985). Κόμματα και βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα 19461964, Αθήνα, εκδ. ERRE.
Παπαϊωάννου Αχιλλέας. (1986). Η διαθήκη του Νίκου Ζαχαριάδη, Αθήνα, εκδ. Γλάρος.
Παχαπαναγιώτου Αλέκος. (1974). Το ΚΚΕ στον πόλεμο και στην αντίσταση 19401945, Αθήνα, εκδ. Καζάντζα.
Παρτσαλίδης Μήτσος (1965). «Η γνώμη μου για το κομματικό οργανωτικό πρόβλημα». Γράμμα στην 8η ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, στο Δημητρίου 1975, σελ. 227233.
Σαιν Μαρτέν Κατερίνα. (1984). Λαμπράκηδες. Ιστορία μιας γενιάς, Αθήνα, εκδ. Πολύτυπο.
Σάρλης Δημήτρης. (1985). «Το μεγάλο κίνημα της εθνικής μας αντίστασης, το ΚΚΕ και το σήμερα». ΣΙΕΑ (θέσεις 20, βιβλιογραφία).
Σολάρο Αντόνιο. (1975). Ιστορία του ΚΚΕ, Αθήνα, εκδ. Πλειάς.
Τσιριμώκος Ηλίας. (1945). «Αστικοδημοκρατικός ή σοσιαλιστικός μετασχηματισμός», Σοσιαλιστική επιθεώρηση, τεύχος 1, Ιούλιος.
«Φάνης». (1986). Κατάθεσις«Φάνη» ταγματάρχου Α2 Γραφείου Γενικού αρχηγείου συμμοριτών, έκδοση ΓΕΣ 1948, ανατύπωση ελεύθερη σκέψις.
Featherstone Kevin. Dimitrios Katsoudas (ed.), (1987). Political change in
Χατζής Θανάσης. (1977). Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε, τόμοι 3, Αθήνα, εκδ. Παπαζήση.
Κομματικά Υλικά · Κείμενα
ΕΔΑ
(1) Η Α' Πανελλαδική Συνδιάσκεψη της ΕΔΑ (Αποφάσεις - Εισηγήσεις - Ομιλίες) 1956, «Νέα Ζωή».
(2) Το Α' Πανελλαδικό Συνέδριο της ΕΔΑ (Πρακτικά, Προγραμματική Διακήρυξη, το καταστατικό της ΕΔΑ). 1960, πολιτικές και λογοτεχνικές εκδόσεις.
ΚΚΕ
(1) Επίσημα κείμενα, τόμος πέμπτος 19401945, εκδ. ΚΚΕεσ., Αθήνα, 1974.
(2) Το 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ (τεύχη) εκδ. ΚΕ, Αθήνα 1945.
(3) Η Πανελλαδική Οργανωτική Σύσκεψη (1517 Απρίλη 1946), έκδοση της ΚΕ, Αθήνα 1946, Ανατύπωση στη σειρά: Ντοκουμέντα κλπ., αριθμός 5.
(4) Δέκα χρόνια 19351945, ανατύπωση 1977, Αθήνα, εκδ. Πορεία.
(5) 40 Χρόνια Αγώνες (40ΧΑ) 19181958, Επιλογή ντοκουμέντων, Αθήνα 1964.
(6) Το 8ο Συνέδριο του ΚΚΕ. 1961, Αθήνα, Πολιτικές και λογοτεχνικές εκδόσεις.
(7) Το 9ο Συνέδριο του ΚΚΕ, εκδ. της ΚΕ, Αθήνα 1974.
(8) 60 χρόνια αγώνων και θυσιών (60ΧΑ). Χρονικό του ΚΚΕ. τόμοςII 19451978, έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ. Αθήνα. 1979, εκδ. Σύγχρονη Εποχή.
(9) Επίσημα κείμενα τόμος έκτος 19451949, Αθήνα. 1987, εκδ. Σύγχρονη εποχή.
(10) Κομματική επαγρύπνηση (οργάνωσηπεριεχόμενο), έκδοση ΚΟΜΕΠ 1946, 1947, ανατύπωση σειρά Ντοκουμέντα κλπ. αριθμός 14.
(11) Δέκα χρόνια πάλης. Προς την 3η Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ (Ζαχαριάδης. Μπαρτζιώτας, Βλαντάς. Γούσιας, Αποφάσεις), ανατύπωση Αθήνα 1978 εκδ. Πορεία.
ΚΚΕεσ.
(1) Εισήγηση του Γραφείου της ΚΕ του ΚΚΕ στην έκτακτη ολομέλεια του 1969. ΚΟΜΕΠ, φύλλο 1, Ιούνης 1969, σελ. 64139.
(2) Το ΚΚΕ και η ΕΔΑ στα χρόνια της δημοκρατικής αντίστασης (1949 1967). περιοδικό Διάλογος, φύλλο 1, Γενάρης Φλεβάρης 1972.
Περιοδικά
- Αγώνας (έκδοση της κομματικής οργάνωσης Παρισιού του ΚΚΕ εσωτερικού).
- Αντί.
- Διάλογος (ΚΚΕ εσωτερικού).
- Ελληνική Αριστερά (περιοδικό της ΕΔΑ).
- Κομμουνιστική επιθεώρηση.
(1) Της εποχής της φασιστικής κατοχής 19411944, 2 τόμοι.
(2) Της μεταδεκεμβριανής περιόδου 1945. 2 τόμοι. Αθήνα. 1976 εκδ. Καζάντζα.
(3) Της περιόδου 1946, 1947 (τεύχη).
(4) Της περιόδου 1969 1974 (έκδοση του ΚΚΕ εσωτερικού).
- Κομμουνιστική θεωρία και πολιτική (εκδ. του ΚΚΕ εσωτ.)
- Νέος Κόσμος.
- Πολίτης.
- Σοσιαλιστική Επιθεώρηση (Νέα περίοδος 1945).