VIVE LA GRECE.

Ο ΛΑΪΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΣΥΝΑΓΕΡΜΟΣ

ΩΣ «ΚΟΜΒΟΣ» ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΚΡΟΔΕΞΙΑΣ

του Δημοσθένη Παπαδάτου-Αναγνωστόπουλου

Πρόλογος

Η παρούσα εργασία αποτελείται από τρία μέρη.

Στο πρώτο μέρος, Το «εκλογικό» είναι και «πολιτικό»: όψεις ενός πολιτικού επιτεύγματος, θα συνοψίσουμε την εκλογική συμπεριφορά του ΛΑ.Ο.Σ στα βασικά της σημεία και θα αναδείξουμε όψεις της ανάλυσής της που τεκμηριώνουν τον ισχυρισμό μας περί σταθεροποίησης του ΛΑ.Ο.Σ εντός του ελληνικού πολιτικού συστήματος, ανάδειξής του σε «κόμβο» της ελληνικής Ακροδεξιάς και προϊούσας αναβάθμισής του στο πλαίσιο μιας συντηρητικής πολιτικής ηγεμονίας.

Στο δεύτερο μέρος, Και «αντάρτες» και με το «καθεστώς»: όψεις μιας τακτικής με διπλή στόχευση, θα επιχειρήσουμε να αναδείξουμε την τακτική με την οποία ο ΛΑ.Ο.Σ πέτυχε τη σταθεροποίησή του σ’ ένα πλαίσιο κατ’ αρχάς αποτρεπτικό για την επιβίωση μιας πολιτικής δύναμης αξιώσεων στα δεξιά της Δεξιάς. Ανατρέχοντας σε πραγματολογικό υλικό (δημοσιεύματα στον τύπο και το διαδίκτυο, κομματικά ντοκουμέντα, βιβλιογραφία) θα υποδείξουμε τη διπλή στόχευση –κατά μία έννοια: αντιφατικότητα– αυτής της τακτικής που, ωστόσο, αποδείχτηκε εκλογικά και πολιτικά αποτελεσματική.

Στο τρίτο μέρος, Ο ακροδεξιός «γκραμσιανισμός» του ΛΑ.Ο.Σ, θα υποδείξουμε τις αναλογίες της τακτικής του ΛΑ.Ο.Σ με το εγχείρημα της γαλλικής Νέας Δεξιάς στη δύση της δεκαετίας του ’60, τακτική που σχετίζεται με την εκλογική αποτελεσματικότητα της ανερχόμενης στην Ευρώπη άκρας Δεξιάς (απόρριψη του «ακτιβισμού», «στροφή» στην ιδεολογία και προσπάθεια απόσπασης της ιδεολογικής ηγεμονίας από την ιδεολογικά τελματωμένη Αριστερά).

Στο τελευταίο μέρος θα εκθέσουμε τα συμπεράσματα από την έρευνά μας και θα διατυπώσουμε σχόλια για την περαιτέρω μελέτη του ζητήματος.

Εισαγωγή

Στο μέσο μιας οικονομικής κρίσης που αναγνωρίζεται πλέον ως εφάμιλλη αυτής του 1929, αλλά και τρεις μήνες μετά την κοινωνική εξέγερση που σημάδεψε το πολιτικό σκηνικό της χώρας, ο πρωθυπουργός Κ. Καραμανλής καλεί στο Μέγαρο Μαξίμου τους πολιτικούς αρχηγούς και τους ζητά να συναινέσουν σε μια δέσμη μέτρων για την αντιμετώπιση της κατάστασης. Οι πολιτικοί αρχηγοί ανταποκρίνονται, υποβάλλοντας ο καθένας τη δική του δέσμη προτάσεων· όλοι, όμως, απορρίπτουν τις εκκλήσεις για συναίνεση. Για την ακρίβεια, όλοι πλην ενός. Πρόκειται για τον πρόεδρο του ΛΑ.Ο.Σ, Γιώργο Καρατζαφέρη, που στο τέλος της συνάντησης θα δηλώσει στους δημοσιογράφους: «Από ένα μεγάλο άλμα στο κενό, προτιμώ ένα σταθερό βήμα στη λογική. Και η λογική υπαγορεύει να βρούμε κοινούς τρόπους για να βγούμε από την κρίση. Είναι βεβαίως εμφανές ότι ο Πρωθυπουργός ομολογεί ότι χρειάζεται δυνάμεις, προτάσεις, σκέψεις και ιδέες. Όποιος κι αν ήταν Πρωθυπουργός της χώρας – είτε ο κ. Καραμανλής, είτε ο κ. Παπανδρέου, είτε οποιοσδήποτε άλλος – θεωρώ υποχρέωσή μου να καταθέσω τις δικές μου προτάσεις». 1

Η στάση αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία, δεδομένου ότι, βάσει του ισχύοντος εκλογικού νόμου, η επόμενη εκλογική αναμέτρηση δε θα αναδείξει αυτοδύναμη κυβέρνηση, ενώ και σ’ αυτήν που αναγκαστικά θα ακολουθήσει, είναι αμφίβολο αν κάποιο κόμμα μπορέσει να εξασφαλίσει μόνο του τις έδρες που απαιτούνται για το σχηματισμό κυβέρνησης· τα σενάρια περί των πιθανών σχημάτων συνεργασίας συμπεριλαμβάνουν ήδη και τον Λαϊκό Ορθόδοξο Συναγερμό2 και, στο πλαίσιο αυτό, η «υπεύθυνη» και «γενναιόδωρη» ανταπόκριση στην έκκληση του πρωθυπουργού νοηματοδοτείται ως επίδειξη διαθεσιμότητας για την ανάληψη υψηλών πολιτικών καθηκόντων.

Μπορεί το 7,15% που κατέγραψε το πάλαι ποτέ «κόμμα Καρατζαφέρη» στις πρόσφατες Ευρωεκλογές3 να υπολείπεται σαφώς του 26% της ολλανδικής «Λίστας Pim Foruyn» (2002) ή του 15,5% του Vlaams Blok στη Φλάνδρα (1999), του 26% που έφερε τον Χάιντερ να συγκυβερνά στην Αυστρία με το Λαϊκό Κόμμα (2000) ή του 17% με το οποίο ο Λεπέν υποσκέλισε τους γάλλους Σοσιαλιστές (2002), καθώς και του 12.4% της συγκυβερνώσας, στην Ιταλία, Εθνικής Συμμαχίας (2006)· στην τρέχουσα συγκυρία, ωστόσο, το ποσοστό αυτό είναι ικανό για να προσδώσει στην εγχώρια ακροδεξιά ρόλο πολιτικού ρυθμιστή, εξέλιξη αδιανόητη πριν από μερικά χρόνια.

Μπορεί το 1977 η φιλοβασιλική-φιλοδικτατορική Εθνική Παράταξις του Στ. Στεφανόπουλου να αναδεικνυόταν τέταρτο κόμμα με 6,82% και 5 βουλευτές, όμως οι μνήμες από την επτάχρονη δικτατορία και τη διπλή εισβολή στην Κύπρο, η εδραίωση του κοινοβουλευτισμού και η ανάδειξη των κομμάτων ως βασικών πυλώνων της αστικής-δημοκρατικής πολιτικής τάξης, η απορρόφηση ψηφοφόρων και στελεχών της ακροδεξιάς από τη Νέα Δημοκρατία και –στα επόμενα χρόνια– ο πολυκερματισμός του χώρου, συντελούσαν ώστε οι εκλογικές καταγραφές της «δεξιάς της Δεξιάς» να μένουν καθηλωμένες σε οριακά επίπεδα και η ίδια να διαδραματίζει ελάσσονα ρόλο στα πολιτικά δρώμενα. Ενώ όμως στις μέρες μας το πολιτειακό θεωρείται λήξαν, η «πυκνή» δεκαετία του ’90 και οι κοινωνικές διεργασίες που τη χαρακτήρισαν, διαμόρφωσαν όλες εκείνες τις προϋποθέσεις ώστε σήμερα να μιλάμε για το «κλείσιμο» ενός κύκλου: του κύκλου της πολιτικής απαξίωσης την ελληνικής Ακροδεξιάς.

Οι διεργασίες αυτές δεν περιορίζονται στο εθνικό επίπεδο, αλλά αφορούν ολόκληρη την Ευρώπη. Μια επί τροχάδην σύνοψή τους θα περιελάμβανε: τη σύγκλιση Κεντροαριστεράς-Κεντροδεξιάς στην ατζέντα του νεοφιλελευθερισμού και τη συναφή κρίση πολιτικής εκπροσώπησης· την μετατροπή των χωρών της Νότιας Ευρώπης σε χώρες υποδοχής μεταναστών και την ξενοφοβική της επένδυση από αστικό πολιτικό προσωπικό και ΜΜΕ, καθώς βεβαίως και τη λήψη μέτρων καταστολής της «λαθρομετανάστευσης» που συνομολογούνται σε διεθνείς διασκέψεις· την άνοδο του δεξιού εξτρεμισμού στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης (στο έδαφος και της απίσχνασης της Αριστεράς, λόγω ταύτισης με τον «υπαρκτό»)· τη σταδιακή ενίσχυση βορειοευρωπαϊκών και δυτικοευρωπαϊκών σχημάτων που υπερασπίζονται την «εθνική ταυτότητα απέναντι στην παγκοσμιοποίηση»· τον βαθμηδόν υποσκελισμό των Κεντροαριστερών κυβερνήσεων από συμμαχικά κυβερνητικά σχήματα της Δεξιάς.

Σε εθνικό επίπεδο, η σύνοψη περιλαμβάνει: την – αντιφατική, τουλάχιστον – υποδοχή εκατοντάδων χιλιάδων μεταναστών, κυρίως από την Ανατολική Ευρώπη και την Ασία· την εφαρμογή μιας νεοφιλελεύθερης «εκσυγχρονιστικής» ατζέντας στην οικονομία, στο όνομα του «εθνικού στόχου» της ΟΝΕ, και τη συνακόλουθη ένταση της ανασφάλειας για ευρέα τμήματα της κοινωνίας· την «κινητικότητα» γύρω από τα «εθνικά θέματα» (πρωτίστως το Μακεδονικό την περίοδο ’92-’93, δευτερευόντως τις ελληνοτουρκικές σχέσεις –βλ. κρίση Ιμίων– οι οποίες, πάντως, βαίνουν σταθεροποιούμενες)· την ανακίνηση του ζητήματος των ταυτοτήτων και τη διεκδίκηση, εκ μέρους της Εκκλησίας και μέσω του Αρχιεπισκόπου, ενεργού ρόλου στα πολιτικά πράγματα.

Στο φόντο της κρίσης της εκσυγχρονιστικής στρατηγικής, της εξάντλησης των ορίων της ηγεμονίας που εγκατέστησε το ΠΑΣΟΚ από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 και της ογκούμενης δυσαρέσκειας σε βάρος του που εξαπλώνεται και στην ίδια την εκλογική του βάση,4 η εφαρμογή της στρατηγικής του «μεσαίου χώρου» από τα δύο ισχυρότερα κόμματα (τακτική που για τη ΝΔ θα σημάνει την αποπομπή Καρατζαφέρη και, ακολούθως, το εντυπωσιακό 13.6% του τελευταίου στις νομαρχιακές εκλογές του 2002, σε βάρος του κεντρώου «εκλεκτού» της ΝΔ, Γιάννη Τζανεττάκου) θα αποβεί σε όφελος της Νέας Δημοκρατίας: το 2004, 11 χρόνια μετά το άδοξο τέλος της κυβερνητικής θητείας Μητσοτάκη, η Δεξιά θα επιστρέψει στην κυβέρνηση.

Έχουν προηγηθεί διάφορα, διόλου αμελητέα για την υπόθεσή μας «επεισόδια»: η σύγκλιση ΠΑΣΟΚ και Νέας Δημοκρατίας στην ανάγκη πάταξης της «λαθρομετανάστευσης» και της «τρομοκρατίας», στο πλαίσιο και ευρωπαϊκών σχετικών συμφωνιών· οι κατά συρροήν αυταρχικές διευθετήσεις γύρω από το ζήτημα της «ασφάλειας», με κορυφαίες την ψήφιση του «τρομονόμου» το 2001, την επιβολή έκτακτης νομοθεσίας στη δίκη της «17Ν» το 2002, την καταστολή των αντιπολεμικών και αντικαπιταλιστικών διαδηλώσεων του πρώτου εξαμήνου του 2003 και τα μέτρα για την ασφάλεια των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004· οι συστηματικές προσπάθειες απαξίωσης του μεταπολιτευτικού ριζοσπαστισμού (σε ορισμένες εκδοχές δε, και αποκατάστασης εκτελεσθέντων βασανιστών της Χούντας), στο έδαφος της εξάρθρωσης της «17Ν»· οι επανειλημμένες διαμάχες για το ζήτημα των αλλοδαπών σημαιοφόρων στις μαθητικές παρελάσεις (η περίπτωση του Οδυσσέα Τσενάι είναι απλώς η πιο γνωστή)· η αναγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων σε διεθνούς εμβέλειας γιορτή «εθνικού γοήτρου», πέρα από πολιτικούς ανταγωνισμούς· η κατακραυγή ενάντια στο σχέδιο Ανάν από διανοούμενους, μεγάλη μερίδα του πολιτικού προσωπικού όλων των κοινοβουλευτικών κομμάτων, του μεγαλύτερου μέρους της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς και, βεβαίως, της Ακροδεξιάς στις διάφορες εκφάνσεις της.

Είναι μέσα σ’ αυτά τα συμφραζόμενα που μπορούμε να κατανοήσουμε την ίδρυση του ΛΑ.Ο.Σ, τη συγκρότηση του ιδεολογικού και πολιτικού-προγραμματικού του λόγου, τη διαμόρφωση της εκλογικής του βάσης, την τοποθέτησή του στον άξονα «Δεξιά-Αριστερά» και τη διαφοροποίησή του από τους ακροδεξιούς σχηματισμούς άλλων εποχών (π.χ. ΕΟΝ, ΕΚΟΦ, ΕΠΕΝ) και άλλων χωρών (π.χ. ιταλική «Εθνική Συμμαχία»/ΜSI ή «Λίστα Pim Fortuyn» – με άλλα λόγια, την ιδιαιτερότητά του, που θα του επιτρέψει να αρνηθεί την ακροδεξιά ταυτότητα, όπως ακριβώς συμβαίνει με τους σύγχρονους – και πλέον δημοφιλείς – σχηματισμούς της ακροδεξιάς οικογένειας ανά την Ευρώπη.5

Η έμφαση στη συγκυρία μέσα στην οποία αναδύονται και στην «εντοπιότητά» τους, είναι κομβικής σημασίας για τη μελέτη των ακροδεξιών κομμάτων και κινημάτων: είναι αυτή που «ξεκλειδώνει» την πολυπλοκότητά τους. Ο Milza μας θυμίζει, φέρ’ειπείν, την αποστροφή των Γάλλων αντιδραστικών για τον εθνικισμό, εφ’ όσον αυτός ταυτιζόταν με τον ιακωβινισμό, αλλά και την αντιναζιστική δράση των Γάλλων φασιστών, για την οποία κάποιοι οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Καθώς τα σύγχρονα ακροδεξιά κόμματα και κινήματα εδράζονται στην «εθνική ταυτότητα», είναι σημαντική η υπόμνηση του Ετιέν Μπαλιμπάρ ότι ο Φίχτε ή ο Γκάντι δεν είναι Μπίσμαρκ, όπως και ο Ντε Γκωλ δεν είναι Χίτλερ.6

Στα καθ’ημάς, οι παραπάνω οριοθετήσεις είναι σημαντικές για να καταλάβουμε –πέρα απ’ την κινδυνολογία ή την ηθικολογία – πώς, στην περίπτωση του ΛΑ.Ο.Σ, η ανυπόληπτη Ακροδεξιά της δεκαετίας του ’80 κατορθώνει σήμερα – ούσα κάθε άλλο παρά «αντικοινοβουλευτική» – να αντλεί ψηφοφόρους (σχεδόν) απ’ όλα τα πολιτικά κόμματα, πιέζοντάς τα να υιοθετήσουν τα αυταρχικά αιτήματά της, ενίοτε μάλιστα επιτυχώς.

Ας το θέσουμε πιο συγκεκριμένα: υποστηρίζουμε ότι ο Λαϊκός Ορθόδοξος Συναγερμός ̶ όπως ακριβώς το Εθνικό Μέτωπο του Λεπέν και το MSI του Αλμιράντε ̶ έχει κατορθώσει να συσπειρώσει αρκετές από τις διάσπαρτες (και σαφώς άνισες) δυνάμεις των εξτρεμιστικών δεξιών οργανώσεων και να αναδειχτεί σε κυρίαρχη οργάνωση στο χώρο της ελληνικής Ακροδεξιάς, ασκώντας έναν ηγεμονικό ρόλο στο χώρο που αυτή η τελευταία καταλαμβάνει και αναβαθμίζοντας, προοδευτικά, τον ρόλο του στο εγχώριο πολιτικό σύστημα.7

Το επίτευγμά του αυτό είναι συμβολή (σε) και προϊόν μιας συνολικής μετατόπισης προς τα δεξιά του πολιτικού συστήματος και «τέκνο», όπως το θέτει ο Ζίζεκ, μιας «μεταπολιτικής» εποχής, όπου η πολιτική αυτή καθαυτή αντικαθίσταται προοδευτικά από την κοινωνική διοίκηση των ειδημόνων («διακυβέρνηση»…), ώστε μόνη νόμιμη πηγή συγκρούσεων να αναδεικνύεται η πολιτισμική (εθνοτική, θρησκευτική) ένταση.8 Πρόκειται για την εποχή της νεοφιλελεύθερης ηγεμονίας που στις μέρες μας δοκιμάζεται σοβαρά, αλλά που μέχρι στιγμής έχει επιβάλει την ιδέα ότι η δημοκρατική αυτοκυβέρνηση αποτελεί το καλύτερο μέσο για την προστασία των αρχών της φιλελεύθερης δημοκρατικής τάξης – έχει, δηλαδή, εργαλειοποιήσει τη δημοκρατία, αφυδατώνοντάς την από τον εγγενώς συγκρουσιακό της χαρακτήρα.9

Στην παρούσα εργασία, λοιπόν, θα επιχειρήσουμε να δείξουμε διαστάσεις αυτού του επιτεύγματος του ΛΑ.Ο.Σ, την αντιφατική τακτική που το κατέστησε δυνατό και τις αναλογίες αυτής της τακτικής με το εγχείρημα της γαλλικής Νέας Δεξιάς της δεκαετίας του ’70. Όπως θα δούμε, στα χρόνια του «μεσαίου χώρου», η εμπλοκή στο δημοκρατικό παιχνίδι με αυτήν την τακτική, η ισορροπία μεταξύ λύτρωσης και πραγματισμού έχει ήδη αφήσει τα ίχνη της στην ταυτότητά του Λαϊκού Ορθόδοξου Συναγερμού.

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

Το «εκλογικό» είναι και «πολιτικό»: όψεις ενός πολιτικού επιτεύγματος

Την επαύριο των εκλογών του 2004 και ενώ ο ΛΑ.Ο.Σ έχει αποτύχει να περάσει το κατώφλι του 3%, ο Γιώργος Κουκουράκης, αναλύοντας την παρουσία της άκρας Δεξιάς στο ελληνικό πολιτικό σύστημα, σημείωνε ότι είναι «ανοικτό ζήτημα αν ο ΛΑ.Ο.Σ είναι σε θέση μεσο-μακροπρόθεσμα να διαδραματίσει έναν ιδιαίτερο ρόλο στο πολιτικό σύστημα της χώρας ως αυτόνομος πόλος στα δεξιά της ΝΔ».10 Μια ματιά στις εκλογικές καταγραφές της μεταπολιτευτικής άκρας Δεξιάς –ιδίως σε περιόδους έντονης πόλωσης και πίεσης από τη ΝΔ̶ αρκούσε για να πείσει περί του αντιθέτου· το ίδιο και η πολυδιάσπαση της Ακροδεξιάς. Το μόλις προ διετίας «ηχηρό» 13,6% του Γ. Καρατζαφέρη στην Υπερνομαρχία Αθήνας-Πειραιά, άλλωστε, μπορούσε να ιδωθεί, όχι ως πρόκριμα, αλλά ως συγκυριακό αποτέλεσμα, δεδομένης της – ατυχούς ή ατυχήσασας – επιλογής Τζανεττάκου· το 2,19% του ΛΑ.Ο.Σ, λοιπόν, δεν ήταν παρά η «επιβεβαίωση» αυτής της σκέψης.

Η βραχεία, εξάλλου, επιβίωση των σχηματισμών που διεκδίκησαν πρόσβαση στην εκλογική βάση της ΝΔ (Πολιτική Άνοιξη του Α. Σαμαρά, ΚΕΠ του Δ. Αβραμόπουλου) και, συμμετρικά, η υψηλή συγκέντρωση εκλογέων σε ΠΑΣΟΚ και ΝΔ (86,5% στις βουλευτικές του 2000, 86% σε αυτές του 2004), υπονόμευαν περαιτέρω το ενδεχόμενο μακροημέρευσης του «κόμματος Καρατζαφέρη».

Αν μπορούσε, λοιπόν, σε κάτι να ελπίζει ο ΛΑ.Ο.Σ, αυτό ήταν οι «β΄ διαλογής» εκλογικές αναμετρήσεις. Τα πράγματα, ωστόσο, θα αποδεικνύονταν πιο περίπλοκα.

Μια προσεκτική ανάγνωση του αποτελέσματος των ευρωεκλογών 2004, πέρα από την αύξηση των ποσοστών του ΛΑ.Ο.Σ κατά 2% περίπου και 90.326 ψηφοφόρους μέσα σε τρεις μήνες (Μάρτιος-Ιούνιος 2004), αναδείκνυε αξιοσημείωτα ποιοτικά στοιχεία. Έδειχνε, επί παραδείγματι, ότι στις δεκαπέντε περιφέρειες όπου ο ΛΑ.Ο.Σ συγκέντρωνε τα μεγαλύτερα ποσοστά του στις βουλευτικές του Μαρτίου, η ΝΔ έχανε στις Ευρωεκλογές μία έως τέσσερις ποσοστιαίες μονάδες, ο ΛΑ.Ο.Σ κέρδιζε, αντίστοιχα, μία έως τρεις, ενώ στις ίδιες περιφέρειες, τα ποσοστά της ΝΔ εμφανίζονταν ενισχυμένα σε σχέση με τα αντίστοιχα των Ευρωεκλογών του 1999.

ΔΙΑΚΥΜΑΝΣΗ ΤΩΝ ΠΟΣΟΣΤΩΝ ΝΔ-ΛΑ.Ο.Σ ΣΤΙΣ 15 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ
ΜΕ ΤΑ ΥΨΗΛΟΤΕΡΑ ΠΟΣΟΣΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΛΑ.Ο.Σ (ΜΑΡΤΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 2004)

Πηγή: Στάθης Τσιράς, Η εκλογική συμπεριφορά του ΛΑ.Ο.Σ (αδημοσίευτη εργασία), Απρίλιος 2008, με βάση τα στοιχεία του Υπουργείου Εσωτερικών

Αναλύοντας το ίδιο το αποτέλεσμα των βουλευτικών του 2004, διαπίστωνε κανείς μια εντυπωσιακή πολυσυλλεκτικότητα, προς επίρρωση της παρατήρησης ότι, ακόμα κι αν τα «θύματα του εκσυγχρονισμού», συγκρινόμενα με τους «κερδισμένους του εκσυγχρονισμού», παρουσιάζουν μια σαφώς μεγαλύτερη πολιτική και εκλογική διαθεσιμότητα για τη νέα άκρα Δεξιά, η πολιτική και εκλογική στήριξη της τελευταίας είναι συνάρτηση της όλης διάταξης των πολιτικών δυνάμεων μέσα στην πολιτική αγορά, καθώς και της ποιότητας του κομματικού ανταγωνισμού συνολικά.11 Ενδεικτικά λοιπόν, στις εκλογές του 2004, 24,1% των ψηφοφόρων του ΛΑ.Ο.Σ δήλωναν αδυναμία αυτοπροσδιορισμού σε κάποιο ιδεολογικό ρεύμα, 17,9% αυτοπροσδιορίζονταν ως εθνικιστές, 15% ως φιλελεύθεροι και νεοφιλελεύθεροι, ενώ 10% περίπου ως σοσιαλιστές και σοσιαλδημοκράτες.12 Αν και ο σκληρός πυρήνας των ψηφοφόρων του εντοπιζόταν στις ακραίες τιμές του δεξιού τμήματος της κλίμακας Αριστερά/Δεξιά, το 1/3 περίπου τοποθετείτο στον «μεσαίο χώρο», με το αντίστοιχο μέρος των ψηφοφόρων της ΝΔ να φτάνει το ¼. Μολονότι, εξάλλου, το προφίλ του ψηφοφόρου του κόμματος είναι σαφώς συντηρητικό, δεν είναι εντούτοις πιο συντηρητικό από αυτό του ψηφοφόρου της ΝΔ.

Σε ό,τι αφορά την κοινωνική διαστρωμάτωση της εκλογικής του βάσης, στον πίνακα της επιρροής κατά κοινωνικοεπαγγελματική κατηγορία, οι υψηλότερες τιμές του ΛΑ.Ο.Σ καταγράφονταν στους εργοδότες/επιχειρηματίες (4%) και ακολουθούσαν οι ελεύθεροι επαγγελματίες και οι μισθωτοί του ιδιωτικού τομέα (3%), οι χαμηλότερες δε τιμές παρουσιάζονταν στους φοιτητές, τις νοικοκυρές και τους συνταξιούχους (1%).13
Σε ό,τι αφορά, τέλος, την προέλευση των ψηφοφόρων του ΛΑ.Ο.Σ σε σχέση με την ψήφο του 2000, σε έρευνα με τη συμμετοχή 253 ατόμων, το 34% δήλωσε ότι προερχόταν από τη ΝΔ, το 19% από το ΠΑΣΟΚ, το 13% από άλλο κόμμα, το 6% από το ΔΗΚΚΙ και το 3% από το ΚΚΕ.14

Με 162.103 ψηφοφόρους στις εκλογές του 2004 και την εκλογική «προίκα» στην οποία μόλις αναφερθήκαμε, στις νομαρχιακές εκλογές του Οκτωβρίου του 2006 ο ΛΑ.Ο.Σ κατήλθε αυτόνομα σε 16 Νομαρχίες και στο Δήμο Θεσσαλονίκης, όπου επικεφαλής ήταν ο πρόεδρός του. Παράλληλα, σε αρκετούς δήμους στήριξε συνδυασμούς της Νέας Δημοκρατίας, ενώ τις περισσότερες φορές συμμετείχε σε αυτούς με δικούς του υποψηφίους δημοτικούς συμβούλους. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση ήταν η στήριξη του Νικήτα Κακλαμάνη, στο συνδυασμό του οποίου πήραν μέρος δύο από τα κορυφαία τότε στελέχη του ΛΑΟΣ, ο εκδότης της Άλφα Ένα Θ. Μυλωνόπουλος και η υπεύθυνη γυναικών Β. Τσιαμπέρη.15 Στις Νομαρχιακές εκλογές του 2006, ο ΛΑ.Ο.Σ πήγε καλύτερα από τις εθνικές και χειρότερα από τις Ευρωεκλογές του 2004. Ο Γιώργος Καρατζαφέρης θα πει σχετικά στην εκπομπή του:

Πετύχαμε τον στρατηγικό μας στόχο που ήταν ένας και ξεκάθαρος. Στις προηγούμενες εκλογικές αναμετρήσεις αυτό που αντιμετωπίσαμε κάθε στιγμή που προσπαθούσαμε να διατυπώσουμε τον δικό μας αιρετικό και για άλλους εξαιρετικό λόγο, σκοντάφταμε πάνω στην άρνηση του συστήματος, στην λοιδορία, στις ακρότητες, στις αγριάδες και σε όλα αυτά που συνόδευαν. Ενθυμήστε ότι είχαμε φτάσει σε ένα απώτατο σημείο για την λειτουργία της δημοκρατίας σε αυτήν την χώρα όπου μας κατηγορούσαν για ναζιστές και κρεματόρια. Κάναμε αυτήν την προσπάθεια με την αλυσίδα του κατάδικου. Κατορθώσαμε λοιπόν μέσα από μια στρατηγική, στρατηγική πράγματι ιδιαίτερα αποδοτική, που χτίσαμε με τους συνεργάτες μου στο ΛΑΟΣ να πάμε σε αυτές τις εκλογές χωρίς καμιά άμεση ή έμμεση αναφορά για αυτά τα θέματα που κυριαρχούσαν στις προηγούμενες εκλογές. Μια στρατηγική που βασίστηκε σε έναν λόγο στρογγυλοποιημένο επί των ιδίων αρχών που δεν ξεφύγαμε επ’ ουδενί. Αλλά ο λόγος μας ήταν πιο εύγευστος και πιο εύπεπτος …δεν αλλάξαμε αυτά που σερβίρουμε! Αλλάξαμε τον τρόπο που τα σερβίρουμε!16

Τον επόμενο χρόνο θα επιτυγχανόταν και ο επόμενος στόχος, η είσοδος στη Βουλή και η εκλογή δέκα βουλευτών,17 με ποσοστό 3.80 (+1.61%) και 271.809 ψηφοφόρους -εξέλιξη που, σημειωτέον, δε θα εμποδίσει την εκ νέου ανάδειξη της ΝΔ σε κυβέρνηση. Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται η γεωγραφική διασπορά της ψήφου στον ΛΑ.Ο.Σ.

ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 2007

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΤΙΣ 56 ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ

Πηγή: Στάθης Τσιράς, Η εκλογική συμπεριφορά του ΛΑ.Ο.Σ (αδημοσίευτη εργασία), με βάση τα στοιχεία του Υπουργείου Εσωτερικών, Απρίλιος 2008

Σε ό,τι αφορά τα ποιοτικά στοιχεία, ο Ζαφειρόπουλος σημειώνει ότι ο ΛΑ.Ο.Σ λειτουργεί ως συγκοινωνούν δοχείο της Νέας Δημοκρατίας και ότι τα δύο κόμματα παρουσιάζουν σημαντική εγγύτητα, με τη συσπείρωση του ΛΑ.Ο.Σ να του εξασφαλίζει κατά το ήμισυ την εκλογική του δύναμη και την υπόλοιπη μισή να προέρχεται από τη ΝΔ.18 Αναλύοντας τα κοινωνικο-δημογραφικά χαρακτηριστικά της ψήφου του 2007, η Γεωργιάδου παρατηρεί ότι το κόμμα ψηφίζεται κυρίως από άνδρες νέους σε ηλικία (το καλύτερο ποσοστό εντοπίζεται στις ηλικίες 25-34), κατοίκους μεγάλων αστικών κέντρων, με μεσαίο ή ανώτερο επίπεδο εκπαίδευσης (διαφορά έναντι των ακροδεξιών ψηφοφόρων της υπόλοιπης Ευρώπης) και μη θρησκευόμενους (παρά τη σχετική επένδυση που το ίδιο έχει κάνει).19 Όπως ομολογούν οι σχετικώς ερωτώμενοι και τονίζει η Γεωργιάδου, η ψήφος στον ΛΑ.Ο.Σ συνιστά ψήφο διαμαρτυρίας. Η σταθεροποίησή του, ωστόσο, εντός του πολιτικού συστήματος, η διεισδυτικότητά του, η μερική απόκρουση των μομφών περί Ακροδεξιάς με την παράλληλη αφομοίωση των μικρότερων ανταγωνιστών, μ’ έναν λόγο η αναβάθμιση του ρόλου του στο πλαίσιο μιας δεξιάς ηγεμονίας, αποτελεί ένα πολύ σοβαρό πολιτικό επίτευγμα. Χρειάζεται, λοιπόν, να δούμε πώς αυτό κατέστη εφικτό.

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

Και «αντάρτες» και με το «καθεστώς»20: όψεις μιας τακτικής με διπλή στόχευση

Όπως κάθε ευρωπαϊκό κόμμα που εντάσσεται στην Ακροδεξιά και φιλοδοξεί να είναι εκλογικά αποτελεσματικό (του λεπενικού «Μετώπου» προεξάρχοντος), έτσι και ο ΛΑ.Ο.Σ αρνείται μετά βδελυγμίας την ταυτότητα αυτή, μετερχόμενος ακόμα και δικαστικών μέσων εναντίον όσων εννοούν να του την αποδίδουν.21 Πρόκειται, όπως βεβαιώνει το προγραμματικό του ντοκουμέντο, για «ένα κόμμα απόλυτα δημοκρατικό, γιατί πρεσβεύει την ευνομία και την ισονομία, προτάσσει τη διασφάλιση της λαϊκής κυριαρχίας, όπως διασφαλίζεται από το άρθρο 1 του Συντάγματος, λειτουργεί θεσμικά με αιρετά όργανα και απευθύνεται σε ενεργούς, σκεπτόμενους και ενημερωμένους πολίτες, που δεν ανέχονται να σκέπτονται και να αποφασίζουν άλλοι πριν από αυτούς γι' αυτούς» (σ. 7).

Η άρνηση, βεβαίως, μιας ταυτότητας δεν απαλλάσσει το φορέα της από την ταυτότητα αυτή.22 Ο ίδιος ο Μilza επισημαίνει ότι τα κριτήρια που είχαν επικρατήσει για την κατάταξη ενός κόμματος στην Ακροδεξιά, δηλαδή η βίαιη συμπεριφορά και η ριζική άρνηση των δημοκρατικών θεσμών,23 είναι μάλλον παρωχημένα: στις μέρες μας, μόνο περιθωριακές εκφράσεις της Ακροδεξιάς αμφισβητούν τον κοινοβουλευτισμό, παρά την κρίση του τελευταίου. Τα κόμματα αυτά, σε αντίθεση με τον ΛΑ.Ο.Σ, αδυνατούν ως εκ τούτου να ενταχθούν στον «εθνικό κορμό».

Ακόμα και με βάση τα παραδοσιακά κριτήρια, όμως, ο ΛΑ.Ο.Σ εντάσσεται στην άκρα Δεξιά: πρόκειται, σύμφωνα με την ανάλυση των βασικών ντοκουμέντων του από την Γεωργιάδου, για ένα μόρφωμα εθνικιστικό, σοβινιστικό και αλυτρωτικό («η Ιωνία, η Κωνσταντινούπολη ακόμη και η Τραπεζούντα και ο Πόντος να εποικιστούν από εκείνους που για μια χιλιετία έζησαν εκεί»), απαξιωτικό για τα θεμέλια της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας (διαπιστώνει «έλλειμμα αδεσμεύτου ηγεσίας πρωτοφανές στην ιστορία»), αντιμεταναστευτικό («μια Ελλάδα για τους Έλληνες και όχι για τους λαθρομετανάστες»), με γνωρίσματα «κόμματος - αντι-κόμματος».24 Όσο για τη σχέση του με τη βία, αν εξαιρέσει κανείς τις διάφορες επικλήσεις στην κρατική βία («αστυνομία που κάνει τη δουλειά της»), αυτή δεν προκύπτει από τη δράση του κόμματος, αλλά εμμέσως, από τις διαδοχικές διευρύνσεις του, που υπαγορεύονται από μια μάλλον διασταλτική ερμηνεία περί δημοκρατίας, στο βαθμό που περιλαμβάνουν προσωπικότητες και οργανώσεις με καταγεγραμμένη φασιστική-ναζιστική δράση στο πολιτικό τους βιογραφικό.

Πριν από την ίδρυση του ΛΑ.Ο.Σ (14.9.2000), στις ευρωεκλογές του 1999, η Πρώτη Γραμμή του Κώστα Πλεύρη,25 ηγέτη της 4ης Αυγούστου και θεωρητικού του ναζισμού, υπόδικου (και τελικά αθωωθέντα) για παράβαση του αντιρατσιστικού νόμου εξαιτίας του αντισημιτικού τελευταίου βιβλίου του, θα καταγράψει ένα 0,75% και θα αναδειχτεί πρώτη δύναμη του χώρου· έναν χρόνο αργότερα, όμως, στις βουλευτικές του 2000, θα πέσει στο 0,18%. Η οργάνωση θα ενσωματωθεί, έτσι, στον ΛΑ.Ο.Σ, όπως και το μικρότερο Κόμμα Ελληνισμού του Σωτήρη Σοφιανόπουλου, που στις βουλευτικές εκλογές του 2000 είχε συγκεντρώσει 0,09%26. Πλεύρης στην Α΄ Αθήνας και Σοφιανόπουλος στην Β΄ Αθήνας θα δώσουν από κοινού τον αγώνα για την είσοδο του ΛΑ.Ο.Σ στη Βουλή, χωρίς όμως επιτυχία.

Αυτή θα έρθει στις εκλογές του 2007, αφού έχει μεσολαβήσει μια δεύτερη διεύρυνση, επίσης προς τα δεξιά. Πρόκειται για την προσχώρηση στον ΛΑ.Ο.Σ του Ελληνικού Μετώπου του Μάκη Βορίδη, γραμματέα της Νεολαίας ΕΠΕΝ (του έγκλειστου δικτάτορα Παπαδόπουλου), διαγραμμένου από τον Σύλλογο Φοιτητών Νομικής για φασιστική δράση το 1985 (έχει φωτογραφηθεί ως συμμετέχων σε επίθεση με αυτοσχέδιο τσεκούρι) και πολιτικού συνοδοιπόρου του Ζαν Μαρί Λεπέν. Το 2002, χρονιά που ο Γ. Καρατζαφέρης θα αποσπάσει 13,6% στις νομαρχιακές εκλογές, το Ελληνικό Μέτωπο κατέρχεται στους δήμους Αθηναίων, Πειραιώς, Θεσσαλονίκης και Καρδίτσας και στη Νομαρχία Ανατολικής Αττικής, επιτυγχάνοντας αξιοσημείωτες, για τα δεδομένα του χώρου, καταγραφές.

Πίνακας: Στάθης Τσιράς, Η εκλογική συμπεριφορά του ΛΑ.Ο.Σ (αδημοσίευτη εργασία), Απρίλιος 2008, με βάση τα στοιχεία του Υπουργείου Εσωτερικών

Είναι η περίοδος που ο Γ. Καρατζαφέρης προσπαθεί να αποσείσει τις κατηγορίες περί Ακροδεξιάς, δηλώνοντας στους δημοσιογράφους: «Να τους κόψουν τα πόδια (τους ακροδεξιούς), να τους αποκεφαλίσουν, να τους βγάλουν τα μάτια. Ποσώς με ενδιαφέρει. Ας τη γρατσουνίσουν, ας τη λασπώσουν, είναι κάτι που δεν μου ανήκει. Αν θέλουν να βρουν Ακροδεξιά ας ψάξουν στο 0,8% του κ. Βορίδη. Αυτός είναι στην ομάδα του κ. Λεπέν. Εγώ ανήκω στην ευρωπαϊκή Δεξιά...».27

Την ίδια περίοδο, ο ίδιος θα κατέβει υποψήφιος για τη Νομαρχία σε συνεργασία με τέσσερα μέλη της ναζιστικής Χρυσής Αυγής, τους Ηλία Παναγιώταρο (επικεφαλής των ακροδεξιών οπαδών των εθνικών ομάδων, υπό την επωνυμία «Γαλάζια Στρατιά»), Νικόλαο Σκάντζο, Μιχαήλ Παπαδημητρίου και Βασίλη Κολιό.28 Όπως, εξάλλου, αποκάλυπτε ο «Ιός» της Ελευθεροτυπίας, πολύ πριν από την ίδρυση του ΛΑ.Ο.Σ, ο Καρατζαφέρης επιχειρούσε μέσω ενός άτυπου παράπλευρου πολιτικού σχηματισμού, της Νέας Ελπίδας, να «αξιοποιήσει» τη Χρυσή Αυγή:

«Ποιο μπορεί να είναι το συμπλήρωμα της Νέας Δημοκρατίας; Είναι οι ευρισκόμενοι δεξιά της Νέας Δημοκρατίας, η Χρυσή Αυγή, η οποία έχει πρωταγωνιστές του αγώνα, και μπορεί η Χρυσή Αυγή με όσους έχει, πολλούς ή λίγους, να κάνει τόσο θόρυβο και να συμμετέχει, όσο δεν μπορεί σήμερα δυστυχώς η ΟΝΝΕΔ» (16/1/1998). Η συνέχεια ήταν να καλέσει τους χρυσαυγίτες να μοιραστούν την εξουσία μαζί του: «Ελάτε στη διανομή της εξουσίας. Ελάτε να πάρετε ένα κομμάτι. Θα πάρουμε εμείς (ενν. η Ν.Δ.) τα υπουργεία, πάρτε κι εσείς τη διοίκηση ενός οργανισμού, πάρτε ένα υφυπουργείο». [Ν]ωρίτερα, στις 27 Νοεμβρίου 1997[,] καλούσε σε μπλοκ αντιαριστερών δυνάμεων: «Οι Νεοδημοκράτες, η Πολιτική Ανοιξη, η Χρυσή Αυγή, όλοι. Αυτή είναι η προσπάθεια που κάνει η Νέα Ελπίδα. Να στεγάσει όλο αυτό τον κόσμο σ' ένα ενιαίο μέτωπο, με σημαιοφόρο βεβαίως τη Νέα Δημοκρατία» (…) «Όλα τα σπίτια πρέπει να προμηθεύονται το Στόχο και τη Χρυσή Αυγή», μας ειδοποιούσε κάθε βδομάδα από την εκπομπή του στο ΤΗΛΕΑΣΤΥ ο υποψήφιος με το συνδυασμό του Καρατζαφέρη Χρήστος Βίρλας.29

Η συνεργασία με τη Χρυσή Αυγή δεν θα επιτευχθεί, παρά μόνο στη βάση της συμμετοχής των τεσσάρων προαναφερθέντων μελών της στις νομαρχιακές εκλογές του 2002.

Αντίθετα, τρία χρόνια μετά τη σύγκρουση περί Ακροδεξιάς, το 2005, το Ελληνικό Μέτωπο θα προσχωρήσει στον ΛΑ.Ο.Σ, με απόφαση της Κεντρικής του Επιτροπής στις 15.5.2005 και κατ’ εφαρμογή των αποφάσεων του 2ου Συνεδρίου της οργάνωσης (19-20.3.2005).30 Ο γραμματέας της Νεολαίας Μετώπου, Γιάννης Παναγιωτακόπουλος, είναι ο σημερινός επικεφαλής της Νεολαίας Ορθόδοξου Συναγερμού (ΝΕ.Ο.Σ), ενώ στις νομαρχιακές εκλογές του 2006, ο επικεφαλής της οργάνωσης Μάκης Βορίδης, νυν βουλευτής Αττικής του κόμματος, ήταν υποψήφιος νομάρχης Ανατολικής Αττικής.

Όπως παρατηρεί ο Τσιράς, ο ΛΑ.Ο.Σ τα πάει καλύτερα στις περιοχές που το 2002 είχε κατεβάσει είτε αυτός συνδυασμό είτε το Ελληνικό Μέτωπο, με μόνη εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα τον Δήμο Αθηναίων. Είναι δε εμφανές ότι οι ψηφοφόροι του Μετώπου στηρίζουν τους υποψηφίους που προέρχονται από το Μέτωπο.31

Τα οφέλη του ΛΑ.Ο.Σ από τη συνεργασία με το Ελληνικό Μέτωπο, ωστόσο, δεν είναι μόνο εκλογικά. Στελέχη του Μετώπου όπως ο Κουριαννίδης διατηρούν σχέσεις με έντυπα της ευρύτερης Ακροδεξιάς (ο ίδιος είναι εκδότης της Ενδοχώρας και μόνιμος αρθρογράφος του εβδομαδιαίου Στόχου), ενώ οι Παναγιώτης Δούμας και Χρήστος Χαρίτος συνεργάζονται συστηματικά με τον εβδομαδιαίο Ελεύθερο Κόσμο και το περιοδικό PATRIA, όπου κατά καιρούς δίνουν συνεντεύξεις βουλευτές και στελέχη του ΛΑ.Ο.Σ· ο πρώτος, εξάλλου, είναι μέλος του ΔΣ της Ομοσπονδίας Εμπορικών Συλλόγων Αττικής, ενώ ο δεύτερος, μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΛΑ.Ο.Σ και συγγραφέας του διαφημιζόμενου Ριζοσπαστική Δεξιά: η απάντηση στην νεοταξική Αριστερά.

Εκδότης και διευθυντής του Ελεύθερου Κόσμου και του PATRIA είναι ο Δημήτρης Ζαφειρόπουλος, επικεφαλής του συνδυασμού «Αθήνα, Πόλις Ελληνική» στις δημοτικές εκλογές του 2006. Πρόκειται για συνδυασμό που υποστηρίχτηκε από τη Χρυσή Αυγή, ηγετικό στέλεχος της οποίας ήταν ο Ζαφειρόπουλος· σύμφωνα με τον «Ιό», μάλιστα, ο ίδιος είχε αναγνωριστεί ως επικεφαλής σε «επιδρομή» μελών της Χρυσής Αυγής στο Πάντειο, τον Απρίλιο του 2006, εναντίον αναρχικών και αριστερών φοιτητών.32 Δύο χρόνια μετά πάντως, σε άρθρο του ίδιου με τίτλο «Πρώην φίλοι», ο Ζαφειρόπουλος καταγγέλλει επίθεση σε βάρος του από πρώην συναγωνιστές του, μολονότι, όπως γράφει

δεν προσπάθησα να μειώσω καθόλου αυτούς τους πρώην φίλους και συναγωνιστές (…) τους υπερασπίστηκα και προέβαλλα τις θέσεις τους όταν θεώρησα ότι τους αδικούσαν (…) σέβομαι τα νεαρά παιδιά πού έλκονται από τον αγωνιστικό μύθο της Χρυσής Αυγής (…) Παρ’ όλα αυτά, οι δρόμοι μας έχουν χωρίσει οριστικά.33

Η διεύρυνση του ΛΑ.Ο.Σ προς τα δεξιά (από μια άλλη οπτική, ο διεμβολισμός των οργανώσεων της ακραίας Δεξιάς34) δεν είναι μονοσήμαντη. Οι κανόνες του δημοκρατικού παιχνιδιού και η ανάγκη της εκλογικής αποτελεσματικότητας, καθώς και η ανταπόκριση στις απαιτήσεις μιας ούτως ή άλλως ετερογενούς εκλογικής βάσης (η πολυσυλλεκτικότητα, όπως είδαμε, αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο των ακροδεξιών κομμάτων) επιβάλλουν μια πιο πλουραλιστική απεύθυνση και μια πιο πολύπλοκη εκλογική στρατηγική, συνεπώς μια πιο «ανοιχτή» ταυτότητα. Στο εγχείρημα αυτού του «ανοίγματος» και στη θεωρητικοποίησή του, συμβάλλουν και οι μέχρι πρότινος «ακραίοι». Γράφει ο Μάκης Βορίδης:

Από το γαλλικό «ni gauche ni droite» (oύτε αριστερά ούτε δεξιά) στην ιταλική «terza via» (τρίτος δρόμος) είναι φανερό ότι τουλάχιστον μία ορισμένη πλευρά της εθνικής πολιτικής σκέψης υπερβαίνει το δίλημμα αυτό παρουσιάζοντας την εθνική θέση ως ικανή να ξεπεράσει τη διχαστική για το λαό διάκριση ανάμεσα σε «Δεξιούς» και «Αριστερούς». (…) Πάντα οι πατριώτες διανοούμενοι προσπαθούσαν με την αναφορά στην ιδέα του έθνους να δημιουργήσουν στην κοινωνία συνείδηση της οργανικής της ενότητας, να τονίσουν αυτά που ενώνουν (γλώσσα, παράδοση, ιστορία, θρησκεία, πολιτισμός) και να υπερβούν αυτά που χωρίζουν (ταξική καταγωγή, θέση στην παραγωγή, οικονομική κατάσταση) (…) Σήμερα τίποτα δεν πρέπει να μας εμποδίσει να συναντηθούμε σ’ ένα ενιαίο πατριωτικό μέτωπο εμάς, τους ριζοσπάστες Δεξιούς, με τους συντηρητικούς Ν.Δ., με τους παραδοσιακούς κεντρώους πατριώτες, με τους πατριώτες αντιιμπεριαλιστές της Αριστεράς.35

Η διεύρυνση προς τα αριστερά του ΛΑ.Ο.Σ δε θα είναι τόσο άμεσα προσοδοφόρα όσο η αντίστροφή της. Θα παραμείνει, αρχικά, σε επίπεδο συνεργασιών με «προσωπικότητες», όπως ο πρώην βουλευτής Αχαΐας του ΠΑΣΟΚ Αλέκος Χρυσανθακόπουλος, υποψήφιος του ΛΑ.Ο.Σ στην Αχαΐα στις βουλευτικές του 2007 ή ο Βασίλης Τριανταφυλλίδης (Χάρρυ Κλυνν), υποψήφιος δήμαρχος στην Καλαμαριά στις εκλογές του 2006. Τα κατά καιρούς σενάρια για προσχώρηση στον ΛΑ.Ο.Σ του νομάρχη Θεσσαλονίκης της ΝΔ Παναγιώτη Ψωμιάδη ή του πρώην υπουργού Βύρωνα Πολύδωρα δεν έχουν μέχρι στιγμής επιβεβαιωθεί. Κάθε άλλο παρά πολιτικά αδιάφορη, ωστόσο, είναι η στάση του πρώτου, που κατά το Βήμα (8.3.2009) τάσσεται υπέρ της ενσωμάτωσης του ΛΑ.Ο.Σ στη ΝΔ, για τη δημιουργία «ενιαίας κεντροδεξιάς παράταξης»:

«Ακούγοντας τον κ. Π. Παναγιωτόπουλο ή τον κ. Ι. Μανώλη να ξιφουλκούν κατά του νεοφειλελευθερισμού, θα δυσκολευτείς να βρεις διαφορές από τις τοποθετήσεις του κ. Μ. Βορίδη», παρατηρεί παλαιός κοινοβουλευτικός, επισημαίνοντας επιπλέον ότι τα στελέχη του ΛΑΟΣ υπερψηφίζουν την πλειονότητα των κυβερνητικών νομοσχεδίων κατά τον ενάμιση χρόνο που κάθονται στα κοινοβουλευτικά έδρανα.36

Στα εννιά χρόνια που έχουν μεσολαβήσει από την αποπομπή του από τη Νέα Δημοκρατία, ο Καρατζαφέρης έχει εκδιπλώσει όλο το ρεπερτόριο των δυνατών στάσεων απέναντι στο κόμμα και τον Καραμανλή. Ενδεικτικό της σχέσης έντασης και της τακτικής που οικοδομείται επ’ αυτής: στις 5.3.2008, σε συγκέντρωση στο Παλαί ντε Σπορ της Θεσσαλονίκης για το Μακεδονικό, λίγες μέρες πριν από τη Σύνοδο του ΝΑΤΟ στο Βουκουρέστι και το βέτο της ελληνικής κυβέρνησης στην ένταξη της Δημοκρατίας της Μακεδονίας, ο Καρατζαφέρης θα πετάξει το γάντι στους αρχηγούς της ΝΔ και του ΠΑΣΟΚ, έχοντας εμφανώς στραμμένο το βλέμμα προς τον πρωθυπουργό. «Θυμάμαι το δάκρυ του εθνάρχη Κωνσταντίνου Καραμανλή. Ο Κώστας Καραμανλής γιατί προδίδει το δάκρυ του εθνάρχη του; Είπα στον Γιώργο Παπανδρέου ότι ο πατέρας του, Ανδρέας, είχε αναφέρει πως δεν θα επιτρέψει αλυτρωτισμό με το όνομα Μακεδονία. Η ιστορία γράφεται με “όχι” και όχι με “νενέκους”. Πιστεύω ότι πιο τίμιο είναι να πει ο κ. Καραμανλής “δέχομαι πιέσεις” και τότε θα είμαστε μαζί του».37

Έναν μήνα πριν, εξάλλου, ο πρόεδρος του ΛΑ.Ο.Σ θα απομάκρυνε την Αναστασία Αθήνη, πρώτη επιλαχούσα στη Β΄ Αθηνών, σε μια προσπάθεια να προληφθεί η μεταπήδησή της στη ΝΔ.38

«Αν αλλάξει ρότα ο κ. Καραμανλής [και] φύγουν αυτοί που με τη στάση ζωής τους έχουν προκαλέσει το κοινό αίσθημα, ο Γιώργος Καρατζαφέρης εμφανίζεται έτοιμος να συνεργαστεί με τη Νέα Δημοκρατία, ακόμη και κατά τη διάρκεια της παρούσας κοινοβουλευτικής θητείας, ώστε να μην κυριαρχήσει στο πολιτικό σκηνικό η... “πολυκατοικία” του ΠΑΣΟΚ και του ΣΥΡΙΖΑ», διαβάζουμε στο Έθνος (29.9.2008). «“Ο στόχος τώρα που οι δημοσκοπήσεις δείχνουν αλλαγή στο πολιτικό σκηνικό, δεν είναι να ανεβαίνει συνεχώς το ΠΑΣΟΚ και να πέφτει η ΝΔ”, αναφέρουν στελέχη του ΛΑΟΣ και συμπληρώνουν: “Στόχος μας είναι να είναι πρώτο κόμμα η ΝΔ, ώστε ο συγγενής πολιτικός μας χώρος, με τις όποιες αδυναμίες του, να ασκεί εξουσία, ώστε να μπορούμε να μπούμε ακόμα πιο ενεργά μέσα στο πολιτικό πόκερ που θα παιχτεί αμέσως μετά τις επόμενες εκλογές”».39

Η συγκεκριμένη τακτική δεν είναι κατανοητή –ή, εν πάση περιπτώσει, προσφιλής – σε όλους. Στις 21.1.2009, το διαδικτυακό ιστολόγιο της Χρυσής Αυγής –η οποία, σημειωτέον, είχε ήδη ανακοινώσει την αυτοτελή της κάθοδο στις ευρωεκλογές του 2009– φιλοξενεί την επιστολή παραίτησης του Ανδρέα Μητσόπουλου, μέλους της Κεντρικής Επιτροπής του ΛΑ.Ο.Σ και προέδρου της Νομαρχιακής Επιτροπής Κορινθίας του κόμματος (20.1.2009):

Λόγοι πολιτικής, ιδεολογικής, ηθικής και κοινωνικής αξιοπρεπείας, με υποχρέωσαν (…) να υποβάλω την παραίτησή μου από τα αξιώματα του Προέδρου της Νομαρχιακής Επιτροπής Κορινθίας, του Γραμματέα ΟΚΕ Δικαιοσύνης, του Μέλους της Κεντρικής Επιτροπής, αλλά και από την ιδιότητα του απλού κομματικού μέλους του ΛΑ.Ο.Σ.

[Π]οιος από τους αγωνιστές του ΛΑ.Ο.Σ., που γνωρίζει από μέσα τα πράγματα (…) μπορεί σήμερα να επαίρεται για τις ιδεολογικές ταλαντεύσεις και ασυνέπειες του Προέδρου Γιώργου Καρατζαφέρη;

Ποιος μπορεί να ανεχθεί ότι τις σκληρές θέσεις που ξεστόμιζε επί 7 χρόνια ως αρχηγός εξωκοινοβουλευτικού κόμματος για την αθρόα λαθρομετανάστευση, κατηγορώντας συλλήβδην ΠΑΣΟΚ και ΝΔ, για ατελέσφορες πολιτικές ως προς την αντιμετώπιση του εν λόγω προβλήματος, τώρα που εισήλθε στη Βουλή διστάζει να τις επαναλάβει με την ίδια ένταση;

Ποιος θα μπορέσει να ανεχθεί να τον ακούει να διατυπώνει φιλολαϊκές θέσεις, όταν ο ίδιος διάγει υπερπολυτελή βίο, αδιαφορώντας ακόμα και για τα ευρισκόμενα σε οικονομική δυσπραγία μέλη των Νομαρχιακών Επιτροπών του κόμματος ανά την Ελλάδα (…);

Ποιος από τους οπαδούς του ΛΑΟΣ θα αντέξει και για πόσο καιρό ακόμα, τον έντονο και διακαή πόθο του Προέδρου του να επιστρέψει στη ΝΔ, μόνος ή με λίγους συνεργάτες του, αφήνοντας μετέωρους, στελέχη και ψηφοφόρους; (…)

Ποιος μπορεί να ανεχθεί να τον βλέπει να κόπτεται για τις ένοπλες Δυνάμεις, τη Μεγάλη Ιδέα, τις Αλύτρωτες Πατρίδες, τη στιγμή που συμπεριλαμβάνει στα ψηφοδέλτια των υποψηφίων βουλευτών του κόμματός του, στέλεχος που δεν είχε εκπληρώσει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις και στη συνέχεια αφού εξελέγη βουλευτής με τη στήριξη του Προέδρου, υπηρέτησε 45 ημέρες, εκμεταλλευόμενος ευεργετικές διατάξεις του Νόμου, ενώ τα παιδιά του λαού υπηρετούν 12, 18, 24 ακόμα και 32 μήνες, ανάλογα την εποχή; (…).

Η συνειδητή μου απομάκρυνση δε σημαίνει κατά καμία έννοια ότι θέτω εαυτόν εκτός παράταξης. Ανήκοντας στον ευρύτερο χώρο της συνεπούς Λαϊκής Δεξιάς. (…)

Επιτέλους ας σταματήσουν κάποιοι τα παιχνίδια με τους αγνούς Έλληνες πατριώτες. Ο Πατριωτικός χώρος πρέπει να υπηρετηθεί από πολιτικούς που είναι αφοσιωμένοι σε αξίες, αρχές και ευγενή ιδανικά και παραμερίζουν ταυτόχρονα το προσωπικό τους συμφέρον. Μόνο έτσι θα παραμείνει αναμένη η τελευταία φλόγα ελπίδας των Ελλήνων για την Αναγέννηση της Πατρίδας.40

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ

Ο ακροδεξιός «γκραμσιανισμός» του ΛΑ.Ο.Σ

Είδαμε παραπάνω ότι η σύγχρονη Ακροδεξιά –και η ελληνική – αρνείται την ακροδεξιά ταυτότητα και ομνύει στη δημοκρατική νομιμότητα, αποτασσόμενη τη βία, τουλάχιστον σε διακηρυκτικό επίπεδο. Σε ό,τι αφορά τα καθ’ημας, είναι χαρακτηριστική η προσπάθεια απόδοσης βίαιων συμπεριφορών στον ΣΥΡΙΖΑ ̶ είναι δε ευτράπελο ότι η καταδίκη της βίας γίνεται διά της στοχοποίησης αριστερών και της δημοσίευσης φωτογραφιών τους διαθέσιμων στο Διαδίκτυο και σε ανοιχτά φιλοχουντικά ή ναζιστικά-μιλιταριστικά έντυπα («Βγάζουμε την κουκούλα του ΣΥΡΙΖΑ», Ελεύθερος Κόσμος, φ. 11.1.2009, «Επικροτεί την βία ο ΣΥΡΙΖΑ», Στόχος, φ. 3.7.2008).

Η αποκήρυξη της βίας και η προσπάθεια περαιτέρω «πλασαρίσματος» στο πολιτικό σύστημα, ασχέτως της ειλικρίνειάς της, συνδέεται με μια παράδοση που ακολουθεί η Νέα Δεξιά πανευρωπαϊκά. Όπως επισημαίνει ο Milza,

η «Νέα Δεξιά» οφείλει σε μεγάλο βαθμό την επιτυχία της στην ανακάλυψή της από τα γαλλικά ΜΜΕ, δέκα και πλέον χρόνια μετά την εμφάνισή της. Αποτέλεσμα μόδας, ή για λόγους βαθύτερους, ο μεγάλος γαλλικός Τύπος άρχισε να ενδιαφέρεται το 1979 για τις δραστηριότητες κάποιων μικρών κύκλων διανοουμένων προερχόμενων στην πλειονότητά τους από την εξτρεμιστική δεξιά και σκοπός των οποίων δεν ήταν πλέον η δια της βίας κατάληψη της εξουσίας, αλλά να κατακτήσουν την κοινωνία κυριεύοντας το πολιτιστικό πεδίο (…) Επωφελούμενη από την άτακτη υποχώρηση του πνευματικού κόσμου της αριστεράς, της κρίσης του μαρξισμού και της απώλειας αξιοπιστίας του «υπαρκτού σοσιαλισμού» όπως εφαρμοζόταν στην ΕΣΣΔ του Μπρέζνιεφ (…) μια αυταρχική ιδεολογική δεξιά, που χαρακτηρίστηκε πάραυτα «νέα» από τα ΜΜΕ, εισέβαλε στο ρήγμα με έναν πολύ συγκεκριμένο σκοπό: να προωθήσει την ανανέωση της Δύσης κατακτώντας εκ των έσω τις ελίτ και τον κρατικό μηχανισμό, και αντικαθιστώντας την ιδεολογική και πολιτιστική ηγεμονία της αριστεράς με εκείνη της ανανεωμένης και ριζοσπαστικοποιημένης δεξιάς σκέψης. Πολιτιστική επανάσταση από την ανάποδη, αν θέλετε, με τη χρησιμοποίηση του Γκράμσι για το θρίαμβο των ιδεών των αντιπάλων του (…) Ολόκληρη η στρατηγική αυτού που θα γίνει αργότερα η «Νέα Δεξιά» βρίσκεται ήδη σε αυτή την πρόταση που συνεπαγόταν, για τον Βενέρ, την «απόρριψη της ακτιβιστικής λύσης» και τη «συνέχιση της πάλης στο πλαίσιο της νομιμότητας».41

Μέρος αυτής της στρατηγικής θα είναι, μεταξύ άλλων η συγκρότηση από τον Αλαίν Μπενουά το 1969, μιας εταιρείας στοχασμού με την ονομασία Oμάδα Έρευνας και Μελέτης για το Ευρωπαϊκό Πολιτισμό (Groupement de Recherche et d’Etude pour lα Civilisation Europeene - GRECE) και η έκδοση μιας σειράς εντύπων, η διοργάνωση διαλέξεων, κ.ο.κ.

Η στρατηγική του ΛΑ.Ο.Σ και η αντιμετώπισή του από τα ΜΜΕ παρουσιάζουν αρκετές διαφορές, αλλά και σημαντικές ομοιότητες με την πορεία της Νέας Δεξιάς.

Στο καταστατικό του κόμματος, κατ’αρχάς, προβλέπεται ότι ο σκοπός του ΛΑ.Ο.Σ είναι η «διεκδίκηση της εξουσίας της Χώρας δια παντός νομίμου και δημοκρατικού μέσου» και ως μέσα για την επίτευξη του σκοπού ορίζονται, μεταξύ άλλων, η δημοκρατική και αξιοκρατική οργάνωση και λειτουργία του κόμματος, η προβολή παντός θέματος επί τη βάσει των αληθών δεδομένων, η άμεση και αμφίδρομη επικοινωνία και πληροφόρηση του λαού ανεξαρτήτως κοινωνικού ή οικονομικού επιπέδου.42

Σε ό, τι αφορά την προβολή του κόμματος, σημαντικό ρόλο έπαιξαν, ήδη πριν από την ίδρυσή του, τα ιδιόκτητα μέσα ενημέρωσης του (δημοσιογράφου) Γιώργου Καρατζαφέρη. Όπως σημειώνει ο Τσιράς, η σχέση του τελευταίου με την τηλεόραση ξεκινάει από την δεκαετία του 1980 και τη θητεία του στη ΝΔ, οπότε και προσπαθεί να «σπάσει» το κρατικό μονοπώλιο της τηλεοπτικής ενημέρωσης που είχε η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, βιντεοσκοπώντας δικά του ρεπορτάζ και – κυρίως αντιπολιτευτικές – ειδήσεις, τα οποία και εγγράφει σε βιντεοκασέτες που διανέμει ανά την Ελλάδα με την επωνυμία «TELEPRESS». Όταν το θεσμικό πλαίσιο αλλάζει μαζί με άλλους ιδρύει στις αρχές της δεκαετίας του 1990 τον τηλεοπτικό σταθμό «TELECITY», που σταδιακά μετονομάζεται σε «ΤΗΛΕΑΣΤΥ». Μέσα από αυτόν τον δίαυλο ο – βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας πλέον – κ. Καρατζαφέρης «χτίζει» μια άμεση σχέση με τον λαό μέσα από την μεσημεριανή εκπομπή του. Όπως λέει ο ίδιος, για δεκαεφτά χρόνια ήταν η ώρα της καθημερινής του επαφής με το απλό Έλληνα που ξεκίνησε με τον τίτλο « Χέρι - Χέρι με τον Καρατζαφέρη» και μετά άλλαξε σε «Ελλάδα γεια σου».43 Δίπλα, άλλωστε στο ΤΗΛΕΑΣΤΥ, θα κάνει την εμφάνισή της και η εβδομαδιαία εφημερίδα «Άλφα Ένα», επίσημο όργανο του ΛΑ.Ο.Σ.

Ο Καρατζαφέρης δεν ήταν ο μόνος αρχηγός ακροδεξιού κόμματος με ιδιόκτητα ΜΜΕ, αφού και ο Γρηγόρης Μιχαλόπουλος της «Εθνικής Συμμαχίας» είχε υπό την κατοχή του το κανάλι ΤΗΛΕ-ΤΩΡΑ, το εβδομαδιαίο θρησκευτικό-πολιτικό έντυπο Νέοι Άνθρωποι, καθώς και την καθημερινή εφημερίδα Ελεύθερη Ώρα, η οποία σήμερα υποστηρίζει τον ΛΑ.Ο.Σ. Χρειάζεται να αναφέρουμε, ακόμα, την παρουσία στελεχών του ΛΑ.Ο.Σ στο κανάλι BLUE-SKY (Σοφιανόπουλος, Άδωνις Γεωργιάδης, κ.ά), τις εκπομπές του Κώστα Πλεύρη στο EXTRA 3, τη συμμετοχή σε καθημερινή βραδινή εκπομπή της υπεύθυνης Τύπου του ΛΑ.Ο.Σ κατά την προεκλογική περίοδο του 2007 Τάνιας Ιακωβίδου, την εκπομπή του Άδωνι Γεωργιάδη «Ελλήνων Έγερσις», όπου παρουσιάζονται βιβλία της «Ελληνικής Αγωγής» (ο Γεωργιάδης διευθύνει από χρόνια το «Κέντρο Ελευθέρων Σπουδών Ελληνική Αγωγή» και είναι ιδιοκτήτης της ομώνυμης αλυσίδας βιβλιοπωλείων), και την εμφάνιση στελεχών του ΛΑ.Ο.Σ σε τηλεοπτικές εκπομπές καναλιών της Βόρειας και Κεντρικής Ελλάδας, καθώς και της Πελοποννήσου.

Αναφερθήκαμε ήδη στη συμβολή στελεχών του κόμματος στα περιοδικά PATRIA και Ενδοχώρα και τις εφημερίδες Ελεύθερος Κόσμος και Στόχος, ενώ δε θα πρέπει να παραλείψουμε τις τηλεοπτικές εκπομπές (μέχρι και στο παιδικό κανάλι 0-6) προώθησης βιβλίων του Δημοσθένη Λιακόπουλου (προέδρου της «Ελλήνων Πολιτείας»), τη συγκρότηση του Ινστιτούτου Εθνικών και Κοινωνικών Ερευνών «Ίων Δραγούμης», με πρόεδρο τον πανεπιστημιακό Χρήστο Γούδη, πρώην διευθυντή του τμήματος ιδεολογίας του Ιδρύματος «Κωνσταντίνος Καραμανλής», τις διαλέξεις που αυτό οργανώνει, καθώς και την έκδοση βιβλίων στελεχών του ΛΑ.Ο.Σ (Κολοβός, Χαρίτος κ.ά.) από εκδοτικούς οίκους του ακροδεξιού χώρου (π.χ. «Πελασγός»).

Αξιοσημείωτη είναι, τέλος, η πυκνότατη παρουσία του ΛΑ.Ο.Σ στο Διαδίκτυο. Δεν αναφερόμαστε προφανώς στην ιστοσελίδα του κόμματος, της Νεολαίας του (ΝΕ.Ο.Σ), της φοιτητικής (Φ.Ο.Σ) ή της μαθητικής του παράταξης (Μ.Π.Ο.Υ.Μ), του «Ίωνος Δραγούμη», των φιλικά προσκείμενων στο ΛΑ.Ο.Σ εντύπων (Άλφα Ένα, Ελληνικές Γραμμές, Στόχος, Ελεύθερη Ώρα) ή καναλιών (BLUE SKY). Η εξοικείωση στελεχών και μελών του με τις νέες τεχνολογίες πολιτικής επικοινωνίας και κινητοποίησης είναι εξαιρετικά μεγάλη, αν κρίνει κανείς από την πληθώρα προσωπικών σελίδων (sites), πολιτικών και προσωπικών ιστολογίων (blogs) που η μια παραπέμπει στην άλλη, χώρων ηλεκτρονικού διαλόγου (e-mail lists, forum) και καταχωρίσεων στην «αποθήκη» βίντεο YouTube ή τη διαδικτυακή κοινότητα Facebook, που παρουσιάζουν υψηλή δημοτικότητα στις νεαρές – αλλά όχι μόνο – ηλικίες.

Απουσία ισχυρών οργανώσεων, τα παραπάνω μέσα επιστρατεύονται για να «οργανώνουν» το ακροατήριο, να προάγουν την ιδεολογικοπολιτική «ζύμωση», να ενημερώνουν για εκδηλώσεις και δραστηριότητες, να σχολιάζουν και να συνδέουν άτομα απομακρυσμένα μεταξύ τους, αλλά με ενδεχόμενη ιδεολογικοπολιτική εγγύτητα. Δίπλα σ’ αυτήν την εντυπωσιακή δικτύωση, χρειάζεται να προστεθεί και η αντιμετώπιση του ΛΑ.Ο.Σ από τα κυρίαρχα ΜΜΕ και μερίδα δημοσιογράφων. Σχολιάζει επ’ αυτού ο «Ιός»:

Το χειρότερο είναι ότι όλη η κριτική στους Καρατζαφέρη-Βορίδη-Πλεύρη-Μιχαλολιάκο περιορίζεται σε ορισμένα εξωτερικά χαρακτηριστικά της πολιτικής τους δράσης. Αυτά ακριβώς που εύκολα φτιασιδώνονται. Κανείς δεν διανοείται να θίξει την ουσία των αντιδραστικών πολιτικών προτάσεών τους, για τα εθνικά θέματα, τους μετανάστες, την εγκληματικότητα, την παιδεία. Είναι χαρακτηριστικά τα κολακευτικά σχόλια εκδοτών και διευθυντών εφημερίδων που απέσπασε πριν από μια βδομάδα με την ευκαιρία της συμπλήρωσης επτά χρόνων η κομματική εφημερίδα του Καρατζαφέρη «Αλφα Ενα». Ο Γιώργος Αυτιάς (Alpha) εξαίρει τον «δυναμισμό» της εφημερίδας που τον «συντροφεύει κάθε Σαββατοκύριακο», ο Γιώργος Κύρτσος («City Press») μιλάει για μια «δυναμική φωνή που κινείται εκτός πλαισίου του εκδοτικού κατεστημένου», ο Γιώργος Κουρής («Αυριανή») για «ανεξάρτητη φωνή», ο Νίκος Κακαουνάκης («Καρφί») επαινεί τη «δυναμικότητα και τη μαχητικότητα» του Καρατζαφέρη, ο Γιάννης Παπαγιάννης (Extra 3) ξεχωρίζει ότι η εφημερίδα «ξεσκεπάζει τα σκάνδαλα του πολιτικού κατεστημένου», ενώ ο Αντώνης Πίκουλας («Αξία»), που ξεκίνησε από το κανάλι του Καρατζαφέρη, εκτιμά ότι η «Αλφα Ενα» «κινείται αντισυμβατικά, απέναντι σε κάθε μορφής εξουσία, απέναντι στους ισχυρούς και το ολιγοπώλιο του πλούτου». Πιο ενθουσιώδης από όλους ο Δημήτρης Ρίζος («Αδέσμευτος») δεν αρκείται στην ευχή να διπλασιάσει τις πωλήσεις της η εφημερίδα, αλλά εύχεται και στον Καρατζαφέρη «να διπλασιάσει τις ψήφους του»!44

Συμπεράσματα - Επίλογος

Επισημαίνεται εύστοχα η ανάγκη μιας προσέγγισης της Ακροδεξιάς που να τηρεί αποστάσεις, τόσο από τους κινδυνολόγους (alarmists) όσο και από τους συστηματικά ατάραχους (cool)45 και εξίσου εύστοχα υπογραμμίζεται η ανεπάρκεια και ο ανιστορικός χαρακτήρας της σύγκρισης των σημερινών ακροδεξιών κομμάτων/κινημάτων με αυτά του Μεσοπολέμου. Επί το απλούστερο: η άνοδος της Ακροδεξιάς στην Ευρώπη και η αύξηση, στην Ελλάδα, του ειδικού πολιτικού της βάρους, δε συνιστά «επιστροφή του φασισμού».

Σε ό, τι αφορά τον ΛΑ.Ο.Σ, η έρευνά μας μάς υποχρεώνει να συμμεριστούμε στο έπακρο την παραπάνω συλλογιστική, για λόγους που, ωστόσο, εκφεύγουν της επιχειρηματολογίας της Β. Γεωργιάδου.

Πριν από λίγους μήνες, ο Συνασπισμός για το Μέλλον της Αυστρίας (ΒΖÖ), κόμμα που ίδρυσε ο εκλιπών Γκιοργκ Χάιντερ, κατέγραψε στο ομόσπονδο κρατίδιο της Καρινθίας ποσοστό σχεδόν 46%, έναντι 28,5% του κυβερνώντος Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, διαψεύδοντας τις δημοσκοπήσεις που ήθελαν τα δύο κόμματα να δίνουν μάχη στήθος με στήθος ως την τελευταία στιγμή.46 Πριν από λίγους μήνες, άγνωστοι απασφάλισαν αμυντική χειροβομβίδα και την πέταξαν στο Στέκι Μεταναστών στα Εξάρχεια, κατά τη διάρκεια εκδήλωσης του Συνδέσμου Αντιρρησιών Συνείδησης· από τύχη και μόνο δε σκοτώθηκαν οι παρευρισκόμενοι ή διερχόμενοι πεζοί. Μέλη του Δικτύου για τα Πολιτικά και Κοινωνικά Δικαιώματα που στεγάζεται στο Στέκι Μεταναστών, χαρακτήρισαν την επίθεση φασιστική, παρακρατική και ρατσιστική, ενώ τα ΜΜΕ υποβάθμισαν το γεγονός με πρωτοφανή τρόπο.

Είναι σαφές ότι οι επιδόσεις της αυστριακής Ακροδεξιάς απέχουν μακράν από τις αντίστοιχες του ΛΑ.Ο.Σ, όσο και ότι η μέχρι τώρα δράση του τελευταίου δεν χαρακτηρίζεται από τέτοιας έντασης βιαιότητα. Είναι, ωστόσο, εξίσου σαφές ότι στο μέσο μιας κρίσης που παρομοιάζεται με αυτήν του 1929 και μιας εντεινόμενης κρίσης εκπροσώπησης που χαρακτηρίζει τις ευρωπαϊκές κοινωνίες εδώ και αρκετά χρόνια, ακροδεξιά μορφώματα διευρύνουν σημαντικά την επιρροή τους και αναβαθμίζουν το ρόλο τους εντός του πολιτικού συστήματος των χωρών τους, αρνούμενα την «ετικέτα» της Ακροδεξιάς και το «περιθωριακώς πολιτεύεσθαι» και διεκδικώντας την εξουσία, είτε κατά μόνας είτε στο πλαίσιο συνεργατικών σχημάτων. Οι εξελίξεις σε όλη την Ευρώπη και τα πρόσφατα αποτελέσματα των Ευρωεκλογών διέψευσαν τραγικά όσους μιλούσαν για «εθνική ιδιομορφία» το 1999 (Αυστρία) ή το 2002 (Γαλλία) – για να μην αναφερθούμε στα της Ανατολικής Ευρώπης· οι εξελίξεις αυτές είναι που καθιστούν παράλογα καθησυχαστικό τον ισχυρισμό ότι η ψήφος στην άκρα Δεξιά σε χώρες όπως η δική μας είναι «διαμαρτυρία» και «τιμωρία» –«ευτυχώς», δηλαδή, όχι «πολιτική».47

Η εμπειρία στην Ελλάδα έχει ουσιώδεις διαφορές και «ιδιομορφίες» –κάθε ακροδεξιός σχηματισμός, άλλωστε, είναι sui generis. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, ο κατάλογος των κρουσμάτων φασιστικής και αντιμεταναστευτικής/ρατσιστικής βίας –και δη με την ανοχή ή την άμεση εμπλοκή κρατικών μηχανισμών– μακραίνει ανησυχητικά. Μένοντας στα τελευταία δύο χρόνια, οι επιθέσεις σε σπίτια μεταναστών στο Αιγάλεω, το Ρέντη, τον Κολονό και τον Αγ. Παντελεήμονα Αττικής, η πυρπόληση καταυλισμού Αφγανών προσφύγων στην Πάτρα και αυτοσχέδιου τζαμιού στην Αθήνα, η παρακρατική δράση «αγανακτισμένων πολιτών» στα γεγονότα του περασμένου Δεκεμβρίου σε Πάτρα και Κομοτηνή, η ανενόχλητη δράση νεοναζί δίπλα στα ΜΑΤ κατά τη διάρκεια αντιφασιστικών διαδηλώσεων στην Αθήνα (2.2.2008 και 9.5.2009) και οι αυξανόμενες αιματηρές επιθέσεις σε στέκια του αντιεξουσιαστικού χώρου, δεν είναι παρά ορισμένα από τα πιο εύγλωττα παραδείγματα· μπορεί η ρατσιστική και παρακρατική βία να μην ανακαλύφθηκε στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια, είναι γεγονός ωστόσο ότι έχει αναβαθμιστεί αισθητά, επιτρέποντάς μας να υποθέσουμε ότι η αναβάθμιση της πολιτικής παρουσίας της άκρας Δεξιάς «απελευθερώνει» τον δεξιό εξτρεμισμό.

Με άλλα λόγια, αν «όλα τα ρεύματα του ευρύτερου φαινομένου της νέας δεξιάς –της ριζοσπαστικής, της λαϊκιστικής και της εξτρεμιστικής– είναι ακραία, υπό την προϋπόθεση ότι όλα είναι σε θέση να παρασύρουν προς τις δικές τους αντιλήψεις τις κατεστημένες δυνάμεις του πολιτικού κέντρου»,48 η «έλξη» αυτή μπορεί να ασκείται και μεταξύ των επιμέρους ακραίων ρευμάτων. Όπως είδαμε στην παρούσα εργασία άλλωστε, ο ΛΑ.Ο.Σ έχει καταβάλει σοβαρές –και επιτυχημένες– προσπάθειες διεμβολισμού του χώρου στα δεξιά του, αντιμετωπίζοντας μάλλον αποτελεσματικά τον κατακερματισμό των εθνικιστών και πάντως οικοδομώντας δεσμούς με τις πολύμορφες εκφράσεις της Ακροδεξιάς, όπως μαρτυρούν η «δικτύωση» και η «αλληλεγγύη» ανάμεσα σε στελέχη, έντυπα και ιστοτόπους του χώρου.

Όπως, λοιπόν, ισχυριστήκαμε στην αρχή και όπως προκύπτει από την έρευνά μας, ο ΛΑ.Ο.Σ κατάφερε να αναδειχτεί σε «κόμβο» της ελληνικής Ακροδεξιάς, γύρω από τον οποίο αρθρώθηκαν οργανώσεις και προσωπικότητες του χώρου συνδεδεμένες με ανταγωνιστικά πολιτικά εγχειρήματα. Το επίτευγμα αυτό είχε ως προϋποθέσεις, σε πρώτο χρόνο, την τακτική του Γιώργου Καρατζαφέρη και της «Νέας Ελπίδας» (υπ’ αυτό το πρίσμα, το ποσοστό που απέσπασε το 2002 μπορεί εκ των υστέρων να διαβαστεί ως πρόκριμα) και, σε δεύτερο χρόνο, τη συμβολή προσωπικοτήτων με μακρά διαδρομή στο χώρο και αυξημένο κύρος – ο Βορίδης του «Μετώπου» και ο Πλεύρης της «Πρώτης Γραμμής», πρώτος σε σταυρούς υποψήφιος του ΛΑΟΣ στην Α΄ Αθήνας το 2004,49 είναι δύο από αυτές. Η καταγεγραμμένη και παραδεδεγμένη από τους ίδιους σχέση με τη δικτατορία και τους πρωτεργάτες της, ο θαυμασμός για τον Μεταξά και την 4η Αυγούστου, η εκλεκτική συγγένεια με τον Λεπέν, οι αντιμεταναστευτικές θέσεις, ο αντικομμουνισμός κ.ο.κ., δείχνουν ότι μπορεί η σύγχρονη άκρα Δεξιά να μην αναδύεται σε συνθήκες μεσοπολέμου και να μη συνδέεται ευθέως με τον παραδοσιακό φασισμό, όμως ο αναβαπτισμός της στην τακτική της γαλλικής Νέας Δεξιάς που παρακολουθήσαμε παραπάνω, δεν αρκεί για να αποδώσουμε την προέλευσή της σε πολιτική παρθενογένεση.

Από την άλλη πλευρά, η αμφίπλευρη στόχευση για την οποία κάναμε λόγο παραπάνω, καθώς και η «στροφή στην ιδεολογία» που περιγράψαμε, δεν μπορούν να αποδοθούν σε τρυκ. Οι συνθήκες μέσα στις οποίες συγκροτήθηκε και δρα ο ΛΑ.Ο.Σ, η τυπική για κόμμα της Ακροδεξιάς συνάρθρωση ετερόκλιτων στοιχείων στο λόγο του και η πολυσυλλεκτικότητά του, αλλά και οι επιδράσεις που δέχεται εμπλεκόμενο στον πολιτικό ανταγωνισμό, υποχρεώνουν σε προσαρμογές50 και αντιφάσεις (όσο και στην εντατικοποίηση της ιδεολογικής «ζύμωσης», βλ. Τρίτο Μέρος). Μπορεί, λοιπόν, ο Γ. Καρατζαφέρης να επαίρεται ότι λέει τα ίδια που έλεγε πάντα αλλά πείθει προωθώντας τα διαφορετικά, ωστόσο ούτε η ιδεολογία συνιστά πλάνη-ψεύδος ούτε ο βολονταρισμός ενός ηγέτη –όσο χαρισματικός κι να φαντάζει αυτός– είναι απεριόριστος. Αρκεί να σκεφτούμε ότι το 2000, ο «αντάρτης» Καρατζαφέρης κατήγγελλε τη ΝΔ ότι δεν είναι πια «Δεξιά», λίγο αργότερα αποτασσόταν την Ακροδεξιά «δείχνοντας με το δάχτυλο» τον Βορίδη, για να φτάσει ο τελευταίος να επιχειρηματολογεί για την υπέρβαση της διάκρισης Αριστερά/Δεξιά μέσω της εθνικής ιδέας –να επιχειρηματολογεί, δηλαδή, με τον τρόπο των «καθεστωτικών» δυνάμεων που ο ΛΑ.Ο.Σ καταγγέλλει· των δυνάμεων που, όπως το θέτει η Mouffe, έχοντας προαναγγείλει την ανατολή μιας συναινετικής πολιτικής «πέραν της αριστεράς και της δεξιάς», βρέθηκαν έξαφνα αντιμέτωποι με την ανάδυση νέων πολιτικών συνόρων, που συνιστούν πραγματική απειλή για το μεταπολιτικό όραμά τους.51 Φτάνοντας στα σημερινά, το ίδιο το κόμμα που καταγγέλλει ως διεφθαρμένους τους πολιτικούς, δεν πριονίζει άραγε το κλαδί πάνω στο οποίο κάθεται, όταν δηλώνει διαθέσιμο να κυβερνήσει με κάποιους από αυτούς; Κι από την άλλη πλευρά, πόσο ασφαλής μπορεί να είναι η παραμονή στη σφαίρα της διαμαρτυρίας, όταν η ευρωπαϊκή εμπειρία δείχνει ότι υπάρχουν σαφώς μεγαλύτερες δυνατότητες;52

Ας μη χαθούμε στη δίνη των διλημμάτων της Ακροδεξιάς. Το μείζον ζήτημα είναι η στάση των υπολοίπων «παικτών». Δε συμμεριζόμαστε την απαισιόδοξη άποψη του Ζίζεκ, σύμφωνα με την οποία μόνο η λαϊκιστική Δεξιά αποτελεί σήμερα «ζωντανή» σοβαρή πολιτική δύναμη, ότι μόνο αυτή πράττει, δίνει το ρυθμό, καθορίζει την προβληματική της πολιτικής πάλης53· στα καθ’ ημάς, η πρόσφατη εξέγερση ήταν απλώς η πιο ηχηρή απόδειξη περί του αντιθέτου, περί της άποψης δηλαδή ότι μια εξίσου «ζωντανή» και «σοβαρή» ριζοσπαστική Αριστερά μπορεί (υπό όρους, άλλοτε επιτυχώς και άλλοτε όχι) να ορίσει το πλαίσιο της συζήτησης –μπορεί, στη χειρότερη περίπτωση, να αποσοβήσει τη ροή της διαμαρτυρίας προς την άκρα Δεξιά: ο ΛΑ.Ο.Σ φαίνεται ότι το γνωρίζει, αν κρίνουμε από τη συστηματικότητα και τη σφοδρότητα των επιθέσεων στον ΣΥΡΙΖΑ.

Η Αριστερά, ωστόσο, δεν είναι ο μόνος «παίχτης»· η παρατήρηση αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία, σε μια περίοδο που στην Ελλάδα ο ΛΑ.Ο.Σ εμπλέκεται όλο και πιο ενεργά σε κυβερνητικά σενάρια, βοηθούντων κυνικά και των ΜΜΕ.54 Η εμπειρία από τη συμμετοχή ακροδεξιών κομμάτων σε κυβερνητικά σχήματα δείχνει ότι αυτή η επιλογή τους κοστίζει εκλογικά,55 δείχνει, όμως, και ότι παρά το όποιο κόστος, τα κόμματα αυτά καταφέρνουν να επιβάλουν τις πολιτικές τους θέσεις56· η τελευταία παρατήρηση προσδιορίζει και τα όρια της τακτικής της ενσωμάτωσης της άκρας Δεξιάς. Προσδιορίζει, όμως, και τη δυνάμει επικινδυνότητα ενός πολιτικού κυνισμού που μετράει εκλογικά κέρδη και ζημιές, αδιαφορώντας για το όποιο κοινωνικό και πολιτικό κόστος.

Η εδραίωση του ΛΑ.Ο.Σ δεν οφείλεται μονοσήμαντα στην επιδεξιότητα των στελεχών του ή αορίστως «στη συγκυρία». Οφείλεται και στον αμοραλισμό ΜΜΕ και πολιτικών δυνάμεων που είδαν σ’ αυτόν, παλιότερα ένα κόμμα που θα δημιουργούσε ρωγμές στην εκλογική βάση της ΝΔ57 και σήμερα έναν πιθανό στυλοβάτη του πολιτικού συστήματος που μπορεί να εγγυηθεί την αποφυγή της ακυβερνησίας. Οφείλεται, εξίσου, σε πολιτικές επιλογές και ιδεολογικά σχήματα που συνδέονται με το νόμο, την τάξη, την πάταξη της «λαθρομετανάστευσης» και τον εκσυγχρονισμένο εθνικισμό της «ισχυρής Ελλάδας», με τα οποία ταυτίστηκε η «διακυβέρνηση» του ΠΑΣΟΚ. Ακόμα όμως και υπ’ αυτό το πρίσμα, προξενεί θλίψη η σημερινή αφωνία στελεχών και μελών του –και δη όσων αυτών που θήτευσαν στην υπόθεση της «ανανέωσης της Αριστεράς» – ενώπιον μέτρων παροιμιώδους βιαιότητας (πογκρόμ, απελάσεις, στρατόπεδα κράτησης, ονομαστικοποίηση των κινητών) και στο άκουσμα δηλώσεων όπως «0% λαθρομετανάστευση», «εδώ είμαστε Ορθόδοξοι, αν δεν τους αρέσει να φύγουν».

Για να το πούμε και αλλιώς, όταν ο Καρατζαφέρης ζητούσε πολιτικές κλειστών συνόρων, οι κυβερνήσεις των τελευταίων χρόνων συνομολογούσαν την Ευρώπη-φρούριο· όταν ο ΛΑ.Ο.Σ έκρωζε «βέτο στα Σκόπια», σύσσωμες οι πολιτικές δυνάμεις το υποστήριζαν στο Βουκουρέστι, πέρσι την Άνοιξη· όταν η Ακροδεξιά υποδείκνυε τον ΣΥΡΙΖΑ ως θωπεύοντα τους «κουκουλοφόρους», η κ. Μαραγκοπούλου έσπευδε να συντάξει «ιδιώνυμο της κουκούλας», ο υφυπουργός Εσωτερικών Μαρκογιαννάκης να υποσχεθεί περιορισμό των ατομικών δικαιωμάτων χάριν της ασφάλειας και ο Γιάννης Πρετεντέρης να «απαντήσει» στον πρόεδρο του ΣΥΡΙΖΑ ότι «τη βία τη γεννάει η άκρα Αριστερά».58

Η ευκολία με την οποία ο ΛΑ.Ο.Σ οικειοποιείτο μέχρι πρότινος τον δήμαρχο Αθηναίων Νικήτα Κακλαμάνη, πρόσφατα τη Νίκη Τζαβέλα (που, κατά δήλωση του Αρχηγού της, διαθέτει «συστατκές επιστολές» από τους κορυφαίους του ελληνικού κεφαλαίου, για να μην ξεχνιόμαστε…) και διαχρονικά τον Σαρκοζί (έναντι του λιγότερο ηγεμονικού Λεπέν), τι άλλο μαρτυρά, αν όχι την «μεταπολιτική» σχετικοποίηση των ορίων μεταξύ ακραίων και μη; Και κατ’ αναλογίαν, ποιο άλλο ιδεολογικο-πολιτικό όχημα, αν όχι ο προνοιακός σοβινισμός που εκφράζει αυθεντικά ο ΛΑ.Ο.Σ, θα αποκαταστήσει σε συνθήκες κρίσης τις σχέσεις κράτους-κοινωνίας/ κοινωνίας-πολιτικού προσωπικού59 και ποιο θα διασκεδάσει τον διάχυτο δεξιό «αντι»-κρατισμό (το κράτος διαλύεται) που σπονσοράρουν τα έγκριτα ΜΜΕ και που, δια πάσαν νόσον, απαιτεί … περισσότερη αστυνομία; Ας το παραδεχτούμε: ο ΛΑ.Ο.Σ δεν είναι πια το κόμμα των γραφικών τηλεπλασιέ: είναι ένα χρήσιμο κόμμα. Η Αριστερά;

Βιβλιογραφία

Hainsworth, Paul (επιμέλεια), Η Ακροδεξιά: Ιδεολογία – Πολιτική – Κόμματα (πρόλογος – επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης: Βασιλική Γεωργιάδου), Παπαζήση, 2004

Milza, Pierre, Οι μελανοχίτωνες της Ευρώπης: Η ευρωπαϊκή ακροδεξιά από το 1945 μέχρι σήμερα (μετάφραση: Γιάννης Καυκιάς – επιμέλεια: Νικόλας Βουλέλης), Scripta, 2004

Mouffe, Chantal, Το δημοκρατικό παράδοξο (μετάφραση: Αλέξανδρος Κιουπκιολής, πρόλογος-επιμέλεια: Γιάννης Σταυρακάκης), Πόλις, 2004

Žižek, Slavoj, Καλωσορίσατε στην έρημο του πραγματικού! Πέντε δοκίμια για την 11η Σεπτεμβρίου και άλλες συναφείς ημερομηνίες (μετάφραση: Βίκυ Ιακώβου), Scirpta, 2003

Βερναρδάκης, Χριστόφορος (συνέντευξη), «Η εξέλιξη της ακροδεξιάς στην Ελλάδα κατά τη μεταπολίτευση», Η εποχή, φ. 26.3.2006

Βερναρδάκης, Χριστόφορος, Ιδεολογικές αξίες, πολιτικές στάσεις και ηγεμονία: οι «ισχυρές μεταβλητές της πολιτικής και εκλογικής συμπεριφοράς στη συγκυρία των βουλευτικών εκλογών του 2007

Βερναρδάκης, Χριστόφορος, «Πολιτικά κόμματα και «μεσαίος χώρος». Οι ιδεολογικές, πολιτικές και πολιτισμικές συντεταγμένες των σημερινών πολιτικών δυνάμεων», στο: Χριστόφορος (επιμέλεια), Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα 2004 – Εκλογές, κόμματα, ομάδες συμφερόντων, χώρος και κοινωνία, Σαββάλα, 2005

Βορίδης, Μάκης, «Η ιδέα της Πατρίδας πέρα από την Δεξιά και την Αριστερά», Άλφα Ένα, φ. 2.4.2006

Γαβριηλίδης, Άκης, «Ο “εκσυγχρονισμός του εθνικισμού”», στο: Συλλογικό, Ιδεολογικά ρεύματα και τάσεις της διανόησης στη σημερινή Ελλάδα, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, 2002

Γαλιάνος, Γ., «Η γερμανική ακροδεξιά σηκώνει κεφάλι», Το Βήμα, φ. 28.2.2009

Γεωργιάδου, Βασιλική, «Ψηφίζοντας την άκρα δεξιά. Η εκλογική επιλογή του ΛΑ.Ο.Σ.», Επιστήμη και Κοινωνία, τεύχος 19, Άνοιξη 2008

Ζαφειρόπουλος, Δημήτρης, «Πρώην φίλοι», Ελεύθερος Κόσμος, 2.3.2008

Ζαφειρόπουλος, Κώστας, «Ν.Δ.-ΛΑ.Ο.Σ: Αλληλεξάρτηση και ποικιλομορφία της εκλογικής τους απήχησης», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τεύχος 21, Μάιος 2008

Καλέντζης, Αριστοτέλης, Η μαύρη βίβλος του Κώστα Πλεύρη, χ.χ.έ.

Κουκουράκης, Γιώργος, «Ο Λαϊκός Ορθόδοξος Συναγερμός και ο χώρος της άκρας δεξιάς στο ελληνικό πολιτικό σύστημα», στο: Βερναρδάκης, Χριστόφορος (επιμέλεια), Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα 2004 – Εκλογές, κόμματα, ομάδες συμφερόντων, χώρος και κοινωνία, Σαββάλα, 2005

Κουριαννίδης, Γιάννης, «Επικροτεί τη βία ο ΣΥΡΙΖΑ», Στόχος, φ. 3.7.2008

Μαλούχος, Γεώργιος, «Η επιστροφή της άκρας δεξιάς;», Καθημερινή, φ. 9.9.07

Μαυρής, Γιάννης, «Οι βουλευτικές εκλογές του 2004», Φιλελεύθερη Έμφαση, τεύχος 18, Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2004

Μοσχονάς, Γεράσιμος, «Η διαιρετική τομή Δεξιάς-Αντιδεξιά στη Μεταπολίτευση (1974-1990). Το περιεχόμενο της τομής και όψεις της στρατηγικής των κομμάτων του “αντιδεξιού υποσυστήματος”», στο: Δεμερτζής, Νίκος (εισαγωγή, επιμέλεια), Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήμερα (β΄έκδ.), Οδυσσέας, 1995

Μουζέλης, Νίκος – Λίποβατς, Θάνος – Σπουρδαλάκης, Μιχάλης, Λαϊκισμός και πολιτική (εισαγωγή: Κώστας Σημίτης), Γνώση, 1989

Μπαλιμπάρ, Ετιέν – Βαλλερστάιν, Ιμμανουέλ, Φυλή, έθνος, τάξη: οι διφορούμενες ταυτότητες (μετάφραση: Άγγελος Ελεφάντης – Έλενα Καλαφάτη), Ο Πολίτης, 1991

Νικολακόπουλος, Ηλίας, «Μια πρώτη ακτινογραφία της ψήφου της 7ης Μαρτίου», Φιλελεύθερη Έμφαση, τεύχος 18, Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2004

Ο Ιός, «Η ασυλία του πιστολέρο», Ελευθεροτυπία, φ. 29.4.2006

Ο Ιός, «Το θινκ τανκ του σύγχρονου ρατσισμού», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, φ. 5.3.2000

Ο Ιός, «Το κόμμα του μαύρου σταυρού», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, φ. 18.6.2000

Ο Ιός, «Το κρυφτούλι του κ. Καρατζαφέρη», Ελευθεροτυπία, φ. 15.7.2006

Ο Ιός, «Το μαύρο DVD», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, φ. 13.1.2008

Ο Ιός, «Το μουστάκι του προέδρου», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, φ. 15.2.2009

Ο Ιός, «Το τριώδιο της ακροδεξιάς», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, φ. 26.2.2006

Ο Ιός, «Ο Αγών του», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, φ. 20.10.2002

Ο Ιός, «Ο Άδωνις Γεωργιάδης και το βιβλίο του Πλεύρη», www.iospress.gr

O Iός, «Ο ΛΑ.Ο.Σ και ο ναζισμός του κ. Πλεύρη», Ελευθεροτυπία, φ. 5.8.2006

Ο Ιός, «Ο νέος “εθνικός χώρος”», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, φ. 11.3.2007

Ο Ιός, Ο φαιός δούρειος ίππος», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, φ. 25.3.2006

Πανταζόπουλος, Ανδρέας, Ο Λαϊκισμός της Δεξιάς. Το φαινόμενο της αποχής, η Νέα Δημοκρατία και ο ΛΑ.Ο.Σ πριν και μετά τις ευρωεκλογές, στο: Χριστόφορος (επιμέλεια), Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα 2004 – Εκλογές, κόμματα, ομάδες συμφερόντων, χώρος και κοινωνία, Σαββάλα, 2005

Πλεύρης, Θάνος (συνέντευξη), «Οι κουκουλοφόροι στοχοποιούν την Δημοκρατία και την Αστυνομία», Άλφα Ένα, 21.2.2009

Πολατίδης, Ηλίας (συνέντευξη), «Είμαστε πρωτοπόροι στις παρεμβάσεις», Άλφα Ένα, φ. 28.2.2009

Τσιράς, Στάθης, Η εκλογική συμπεριφορά του ΛΑ.Ο.Σ (αδημοσίευτη εργασία), Απρίλιος 2008

Τσιράς, Στάθης, Ο Λαϊκισμός και ο Λαϊκός Ορθόδοξος Συναγερμός (αδημοσίευτη εργασία), Νοέμβριος 2008

Τσιράς, Στάθης, Το ΤΗΛΕΑΣΤΥ και ο Καρατζαφέρης: Ο τηλεοπτικός λόγος του ΛΑ.Ο.Σ (αδημοσίευτη εργασία), Ιανουάριος – Φεβρουάριος 2008

Χατζηπαντελής, Θόδωρος, «Ο πολιτικός ανταγωνισμός: 1996-2007», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τεύχος 21, Μάιος 2008