Ο ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΟΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΠΟΥΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟΝ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ ΤΩΝ ΑΔΕΛΦΩΝ ΠΟΥΡΝΑΡΑ

του Δημήτρη Χαροντάκη

Ο Παντελής Πουλιόπουλος είναι ίσως η σημαντικότερη φυσιογνωμία του ελληνικού εργατικού κινήματος στη διάρκεια του εικοστού αιώνα. Εμβριθής, πολύγλωσσος – πράγμα σπάνιο για την εποχή του Μεσοπολέμου – με προλεταριακή ψυχοσύνθεση και πληβειακή ηθική, αλλά κυρίως υπήρξε ένα «οργανικός διανοούμενος» της εργατικής τάξης. Το πολιτικό του μέγεθος είναι συνάρτηση των ιστορικών προκλήσεων με τις οποίες αναμετρήθηκε και της στάσης την οποία κράτησε. Εντέλει – και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία – είναι ο πόλεμος που τον καθόρισε. Η στράτευσή του στον κομμουνισμό έγινε στο μέτωπο της Μικράς Ασίας και 23 χρόνια αργότερα, το 1943 δολοφονήθηκε στο Κούρνοβο μαζί με άλλους 107 κομμουνιστές από τους Ιταλούς φασίστες. Υπήρξε ο 1ος ιστορικά Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ. Στην κομματική περίοδο της πολιτικής του ζωής, δηλαδή ως τα τέλη του 1927, τον απασχολούσε με ένα σχεδόν εμμονικό τρόπο – και είχε δίκιο, δεν υπάρχει αμφιβολία – ως βασικό κομματικό πρόβλημα το «νάνο»-μορφωτικό επίπεδο των κομματικών μελών. Η τελευταία περίοδος της κομματικής του ζωής – κυρίως από τα τέλη Αυγούστου 1926, αμέσως μετά από την επιστροφή του από την εξορία ως και τους τελευταίους μήνες του 1927, που ως αριστερή αντιπολίτευση διαγράφεται μαζί με τους υποστηρικτές του από το ΚΚΕ, αλλά και το 1928 – καταβάλει τεράστια προσπάθεια για την αναβάθμιση του μορφωτικού επιπέδου των μελών του κόμματος. Μεταφράζει και εκδίδονται τα εξής έργα: Η θεωρία του ιστορικού υλισμού του Νικολάι Μπουχάριν, Οικονομικές θεωρίες του Καρλ Μαρξ του Καρλ Κάουτσκι, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας του Καρλ Μαρξ αλλά επίσης και τμήμα από το Κεφάλαιο του Μαρξ – τα δύο τελευταία μαζί με τον Γιώργο Δούμα.

Σε αυτή την περίοδο υπάρχει μία άγνωστη ως τώρα ιδιότητα και δραστηριότητα του Πουλιόπουλου, η ιδιότητά του ως «λεξικογράφου». Την 1η Απριλίου 1928 κυκλοφόρησε σε τεύχη από τις εκδόσεις «Ακαδημαϊκόν» των αδελφών Ανδρέα και Δημητρίου Πουρνάρα το Σοσιαλιστικόν Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν της Φιλοσοφίας της Κοινωνιολογίας και της Πολιτικής. Η ιδιαιτερότητα του συγκεκριμένου λεξικού ήταν πως κάθε τεύχος, μαζί με ένα αριθμό λημμάτων, δημοσίευε ως παράρτημα με τον διακριτικό τίτλο «Σοσιαλιστική Εγκυκλοπαίδεια - Θεωρητικό περιοδικό της κοινωνιολογίας και της φιλοσοφίας» θεωρητικά κείμενα της μαρξιστικής φιλολογίας σε συνέχειες. Η έκδοση έμεινε ημιτελής, το τελευταίο διπλό τεύχος ήταν το 8 - 9. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι το λήμμα της «απεργίας» δεν ολοκληρώθηκε και διακόπτεται στην ανάπτυξη του κεφαλαίου «επαναστατική απεργία», όπως επίσης και ορισμένα θεωρητικά έργα κλασσικών του μαρξισμού.

Τα θεωρητικά κείμενα που δημοσιεύτηκαν είναι τα εξής: Γ. Πλεχάνωφ «Τα θεμελιώδη ζητήματα του Μαρξισμού (ολόκληρον το εξ 180 σελίδων βιβλίον)», Ν. Λένιν «Υλισμός και Εμπειριοκριτικισμός», Ντ. Ραζιάνωφ «Μάρξ και Λασσάλ - Μάρξ και Μπακούνιν», Ζ. Ζωρές «Το φιλοσοφικόν πνεύμα της Γαλλικής Επαναστάσεως», Π. Λαφάργκ «Το δικαίωμα της αναπαύσεως (ολόκληρον το βιβλίον)», Ζ. Γκέντ και Ζ. Ζωρές «Δύο μέθοδοι σοσιαλισμού», Κ. Μαρξ «Η Αγία Οικογένεια (μέρος)», Κ. Ραποπόρ «Η φιλοσοφία του Μαρξ». Το ενδιαφέρον αυτού του λεξικού – πρωτοποριακού για την εποχή του – είναι ότι συγγραφείς των λημμάτων του είναι σχεδόν όλη η αφρόκρεμα της μαρξιστικής διανόησης του Μεσοπολέμου, ανεξάρτητα από την πορεία που είχε ο καθένας από αυτούς μεταπολεμικά. Δεδομένου ότι πολλά λήμματα εκτός από τη βιβλιογραφία φέρουν και την υπογραφή των συγγραφέων τους, μπορούμε να συντάξουμε έναν μικρό κατάλογο: Παντελής Πουλιόπουλος (δημοσιεύει με τα αρχικά «Π.ΠΠΣ»), Δημήτριος Πουρνάρας, Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου (υπογράφει ως Θ.ΠΑΠ. και ως Θ.Π.), Θεόδωρος Τσαβέας, Δ. Νόβας (πιθανόν είναι ψευδώνυμο του Δ. Πουρνάρα, επί παραδείγματι το λήμμα «Αγγλικόν Εργατικόν Κίνημα» είναι «σπασμένο» σε τρία μέρη: τα δύο εξ αυτών φέρουν την υπογραφή Δ. Νόβας και το ένα Δ. Πουρνάρας, επίσης υπογράφει και ως Δ.Ν.), Γιάννης Κορδάτος, Νικόλαος Νικολαΐδης (σε ορισμένες περιπτώσεις υπογράφει ως Ν. Νικ.), ο γιατρός Ιωάννης Αντωνιάδης (υπογράφει και ως Α. Ι.), Αιμίλιος Χουρμούζιος (υπογράφει ως Αντρέας Ζεβγάς, ως Χ. και ως Ζ.), Ανδρέας Πουρνάρας (υπογράφει και ως Α.Π.), Γ.Α. Γεωργιάδης (είναι ο παλιός γενικός γραμματέας του ΣΕΚΕ), Α. Δ. Σίδερης (πρόκειται για τον κερκυραίο σοσιαλιστή, ηγετικό στέλεχος του ΣΕΚΕ, που αργότερα προσχώρησε στους βενιζελικούς, και η σωστή γραφή του επιθέτου του είναι Σίδερις, εδώ είναι προφανές ότι πρόκειται για εκτυπωτικό λάθος).

Ο Παντελής Πουλιόπουλος υπογράφει πέντε λήμματα, τα: «Αβαγκουαρντισμός», «Αγκιτάτσια», «Αγκιτ - Προπ (συγκοπή της φράσεως: Αγκιτάτσια - Προπαγάνδα)», «Αθλητισμός (εργατικός)» και «Αντιφασισμός», είναι ωστόσο πιθανόν να συνέγραψε και ορισμένα από τα επόμενα λήμματα, τα οποία σχετίζονται με τα προηγούμενα, αλλά δεν φέρουν υπογραφή. Π.χ. μετά τον «Αβανγκουαρντισμό» ακολουθεί το λήμμα «Αβαγκουαρντίστι (ήταν ιταλικές νεολαιίστικες φασιστικές οργανώσεις) το οποίο είναι ανυπόγραφο. Επίσης μεταξύ του «Αγκιτάτσια» και του «Αγκιτ - Προπ» μεσολαβεί το ανυπόγραφο λήμμα «Αγκιτάτωρ». Με δεδομένο ότι, απ’ ότι φαίνεται, τα λήμματα που γράφει ο Πουλιόπουλος αφορούν στη λειτουργία και δραστηριότητα του Κομμουνιστικού Κόμματος, είναι πιθανόν να είναι ο συγγραφέας παρόμοιων ανυπόγραφων λημμάτων, π.χ. του λήμματος «Ακτίς», που ήταν οργανωτική βαθμίδα του ΚΚΕ.

Είναι άγνωστο για ποιο λόγο διακόπηκε τόσο πρόωρα η έκδοση του λεξικού. Πάντως ένα περιστατικό που συνέβη το ίδιο διάστημα ίσως να έπαιξε κάποιο ρόλο. Συγκεκριμένα εκείνη την περίοδο κυκλοφορούν δύο μεταφράσεις του Κεφαλαίου του Μαρξ, η μία από το «Ακαδημαϊκόν» σε μετάφραση των Α. και Δ. Πουρνάρα και η δεύτερη σε μετάφραση των Π. Πουλιόπουλου και Γ. Δούμα από τις εκδόσεις της «Σοσιαλιστικής Βιβλιοθήκης (Α. Ράλλη)» (βλ. Μηλιός, στο παρόν τεύχος των Θέσεων). Στον Πρόλογο της μετάφρασης των Πουλιόπουλου-Δούμα, αλλά και από τις στήλες του Σπάρτακου (τεύχος 3 - 4, Μάρτης - Απρίλης 1928) ασκείται σφοδρή κριτική σχετικά με τη μεταφραστική ποιότητα της έκδοσης του «Ακαδημαϊκόν». Όμως και αργότερα, στη δεκαετία του 1930 ο Δ. Πουρνάρας και ο Π. Πουλιόπουλος αντάλλαξαν μέσω της Κοινωνικής Έρευνας και του Σπάρτακου επικριτικά σχόλια ο ένας για τον άλλον (για την ιστορία να πούμε ότι πρώτος ξεκίνησε ο Πουρνάρας).

Το 1933, ως εκδότης της εφημερίδας Ανεξάρτητος, ο Δημήτριος Πουρνάρας κυκλοφορεί ως προσφορά 16 τομίδια με τον τίτλο «Κοινωνιολογικόν και Πολιτικόν Λεξικόν» και υπότιτλο σε παρένθεση «Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν εκλαϊκεύσεως των πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών επιστημών». Με τη διαφορά ότι όλα τα λήμματα είναι ανυπόγραφα και δεν καταγράφουν τη βιβλιογραφία. Μάλιστα στην εισαγωγή αυτής της έκδοσης αναφέρεται: «Εις την σύνταξιν του Λεξικού είχον την καλωσύνην να συνεργασθούν εκλεκτοί επιστήμονες και διανοούμενοι της χώρας μας, προς τους οποίους απευθύνομεν και εντεύθεν τας θερμοτέρας μας ευχαριστίας. Εις τον τελευταίον τόμον θα γίνει ειδικωτέρα μνεία των συνεργατών τούτων». Όμως στο 16ο τομίδιο της έκδοσης δεν υπάρχει η παραμικρή αναφορά των συντακτών του Λεξικού. Ωστόσο με μία απλή σύγκριση των διαθέσιμων λημμάτων του «Σοσιαλιστικού» του 1928 με τα αντίστοιχα του «Κοινωνιολογικού», διαπιστώνει κανείς ότι είναι ακριβώς τα ίδια, εκτός από τις περιπτώσεις που υπάρχει συντόμευσή τους, αλλά και σε αυτές τις περιπτώσεις το τμήμα που απομένει είναι απολύτως ίδιο. Επίσης στο λήμμα «Ελλάς» το οποίο είναι εξαιρετικά σύντομο αναφέρεται: «Περί πάντων των αφορώντων την γεωγραφίαν (φυσικήν, οικονομικήν, πολιτικήν), την οικονομίαν, την ιστορίαν, το κοινωνικόν ζήτημα, την επιστημονικήν κίνησιν κλπ. της Ελλάδος βλέπε τον ειδικόν τόμον της παρούσης “Κοινωνιολογικής και Πολιτικής Εγκυκλοπαιδείας” τον περιλαμβάνοντα το άρθρον Ελλάς». Όμως με βάση τα όσα γνωρίζουμε ειδικός τόμος δεν κυκλοφόρησε.